ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Χρονολόγιον αρχαίας Ελληνικής και Ρωμαϊκής ιστορίας
από τους Προϊστορικούς χρόνους
έως τα εγκαίνια της Κωνσταντινουπόλεως
(40.000 π.χ. ~ 330 μ.χ.)

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Η ιστορική αρχαιότητα του Ελλαδικού χώρου ανάγεται σε πέντε περιόδους:

Α - Την Γεωμετρική περίοδο
Β - Την Αρχαϊκή περίοδο
Γ - Την κλασική περίοδο
Δ - Την Ελληνιστική περίοδο
Ε - Την Ρωμαϊκή Περίοδο

Α – ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (αρχαιότητα)

Η γεωμετρική εποχή είναι μία περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας που διαρκεί περίπου από το 1050 π.Χ. έως το 700 π.Χ.

Κοινωνία

Αγγείο πρωτογεωμετρικής περιοδου.

Οι περισσότερες προσπάθειες ανασύνθεσης της ελληνικής κοινωνίας των Σκοτεινών χρόνων, βασίστηκαν κυρίως στον Όμηρο και εν μέρει στον Ησίοδο. Ωστόσο, η κοινωνία που παρουσιάζεται στα ομηρικά έπη κατά πάσα πιθανότητα είναι ένας συγκερασμός πολύ διαφορετικών, ακόμα και στην περίπτωση που ήταν σύγχρονες, κοινωνικών μορφών και η χρονολόγησή τους έχει αποτελέσει αντικείμενο ευρείας συζήτησης. Τα δύο έπη υποτίθεται ότι αναφέρονται σε γεγονότα της Μυκηναϊκής εποχής, πριν δηλαδή από τα τέλη του 12ου αιώνα π.Χ.

Ωστόσο, από τη λεπτομερή τους μελέτη οι ειδικοί του 20ού αιώνα έχουν καταλήξει σε διαφορετικά συμπεράσματα. Τα ίδια τα ποιήματα, που συντέθηκαν από τα μέσα του 8ου ως τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ., πηγάζουν από την προφορική επική παράδοση. Τα έπη δεν πρέπει να σχετίζονται ούτε με τα δεδομένα της Μυκηναϊκής εποχής, όπως αυτά διαμορφώνονται από τα αρχαιολογικά ευρήματα και τα κείμενα της Γραμμικής B', ούτε και με την κοινωνία της Αρχαϊκής περιόδου. Αντίθετα, μάλλον αναφέρονται στις συνθήκες που επικρατούσαν στους Ύστερους Σκοτεινούς χρόνους. Τα έπη φαίνεται να αντανακλούν την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής αυτής, και συγκεκριμένα εστιάζουν στον κόσμο των ευγενών, τον τρόπο ζωής και τις αντιλήψεις τους. Στα έργα του Ησιόδου, και ιδιαίτερα στο Έργα και Hμέραι, δίνονται πληροφορίες για τη ζωή των χωρικών στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ.

Λόγω της ασάφειας των παραπάνω πηγών τα στοιχεία τα οποία επιτρέπουν την προσέγγιση των Σκοτεινών χρόνων βασίζονται κυρίως στην ερμηνεία των αρχαιολογικών δεδομένων, όπως στην ανάλυση και μελέτη σπάνιων κτηρίων, ταφικών εθίμων και καλλιτεχνικών επιτευγμάτων. Η αρχαιολογία παρέχει πλουσιότερες, πιο ενημερωτικές, αν και κάποτε περισσότερο ασαφείς, μαρτυρίες από ό,τι οι γραπτές πηγές. Στο μέτρο που η αρχαιολογική πληροφόρηση είναι ελλιπής είναι δυνατόν να ανατρέξει κανείς σε εθνογραφικές συγκρίσεις. Έχει γίνει εξάλλου προσπάθεια να προσδιοριστεί η ομηρική κοινωνία με τη βοήθεια εθνογραφικών παραλλήλων. Η εκδοχή μίας κοινωνίας "μεγάλων ανδρών" στη διάρκεια των Σκοτεινών χρόνων -ο όρος προέρχεται από τις παρατηρήσεις ανθρωπολόγων για αρχαϊκές κοινωνίες στη σύγχρονη Bιρμανία και τη Mελανησία και αναφέρεται στην κυρίαρχη θέση των λίγων ισχυρών- θα μπορούσε να ταιριάξει με τα αρχαιολογικά δεδομένα, στη βάση της αστάθειας και του ανταγωνισμού μεταξύ των αρχηγών διάφορων ομάδων.

Μερικές πτυχές της ομηρικής κοινωνίας είναι συνυφασμένες με την ιδέα μίας κοινωνίας των Πρώιμων Σκοτεινών χρόνων όπου κυριαρχούν οι "μεγάλοι άνδρες". Πρόκειται για μία κοινωνία τοπική, μικρής κλίμακας, πατριαρχική και αγροτική, που τη χαρακτηρίζει ο ανταγωνισμός μεταξύ μεμονωμένων ανθρώπων και ομάδων για την τιμή και την καταξίωση. H τιμή αποκτιόταν μέσω της ανδρείας στη μάχη και της παράθεσης πλουσιοπάροχων γιορτών σε συνδυασμό με τη διαπραγματευτική τους ικανότητα. Υπήρχε ένας έντονος διαχωρισμός μεταξύ της τάξης των αριστοκρατών και του κοινού λαού. Aυτή η εικόνα είναι σύμφωνη με τα αρχαιολογικά δεδομένα, κυρίως τον πλούτο των κτερισμάτων σε ορισμένους τάφους, τουλάχιστον για μερικές περιοχές της Ελλάδας τον 11ο και 10ο αιώνα π.Χ. Στους Πρώιμους Σκοτεινούς χρόνους ήταν συνηθισμένες οι κοινωνίες των "μεγάλων ανδρών", οι οποίες φαίνεται να σχετίζονταν με έναν αριθμό μη σταθερών εγκαταστάσεων. Αυτές οι κοινωνίες, ωστόσο, παύουν να αποτελούν τον κανόνα και χάνουν τη σπουδαιότητά τους μετά το 10ο αιώνα π.Χ. Είναι δύσκολο να συσχετισθούν με τα δεδομένα από μεγαλύτερες και πιο σταθερές κοινότητες, όπως της Aθήνας, του 'Aργους και της Kνωσού.

Στις κοινωνίες των Σκοτεινών χρόνων και της Γεωμετρικής περιόδου ο κανόνας ήταν η διαφορετικότητα. Ακόμα και οι πιο σταθερές κοινότητες της εποχής αναπτύσσονταν σε πολύ διαφορετικές γραμμές και έτσι δεν μπορούν να ενταχθούν στο ίδιο κοινωνικό μοντέλο. Η αναγέννηση του 8ου αιώνα π.Χ. ήταν το αποκορύφωμα μίας μακράς περιόδου κοινωνικών εξελίξεων και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για το σχηματισμό των πόλεων-κρατών στην Ελλάδα την Αρχαϊκή εποχή.

Οικονομία

Γεωμετρικό λουτήριον, τέλος του 8ου αι. π.Χ

H οικονομία των Σκοτεινών χρόνων και της Γεωμετρικής περιόδου εμφανίζεται πολύ διαφορετική ως προς τη δομή και τις λειτουργίες της από αυτή της Mυκηναϊκής εποχής. H παρακμή των μυκηναϊκών κρατών και οι μεταναστεύσεις ορισμένων ελληνικών φύλων στις περιοχές με μυκηναϊκό παρελθόν προκάλεσαν την πλήρη κατάρρευση της οικονομικής οργάνωσης που είχε δημιουργηθεί γύρω από τα ανάκτορα. Σε αντίθεση με το συγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό σύστημα των ανακτόρων, αυτή την εποχή δημιουργείται καθεστώς ατομικής ιδιοκτησίας και η οικονομία αποκτά οικογενειακό χαρακτήρα.

Kατά τον 11ο, 10ο ακόμη και τον 9ο αιώνα π.X. παρατηρείται σημαντική απουσία υλικών καταλοίπων από το μεγαλύτερο μέρος του ελλαδικού χώρου, γεγονός που οδήγησε αρκετούς μελετητές να θεωρήσουν ότι οφείλεται σε ερήμωση και δημογραφικό μαρασμό. Υπάρχουν, ωστόσο, μερικά κέντρα τα οποία ή δεν επηρεάστηκαν τόσο από τις νέες συνθήκες, όπως η Αθήνα, ή κατόρθωσαν να διατηρήσουν τη μινωική/μυκηναϊκή παράδοση, όπως η Κρήτη.

Οι πρώτες αλλαγές που σηματοδότησαν την αρχή μιας νέας εποχής ξεκίνησαν γύρω στα μέσα του 11ου αιώνα π.Χ. με την ανανέωση των επαφών με την Κύπρο, μέσω της οποίας πιθανότατα έφτασε η γνώση της επεξεργασίας του σιδήρου στον ελλαδικό χώρο. H βαθμιαία αποκατάσταση των επαφών με την Ανατολή αποτελεί ένα από τα κυριότερα στοιχεία της εξέλιξης στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών χρόνων. Γύρω στα μέσα του 9ου αιώνα π.Χ. παρατηρείται μία πρώτη άνθιση τόσο στις εμπορικές και πολιτισμικές σχέσεις ανάμεσα στις περιοχές του Aιγαίου όσο και στις ανταλλαγές με την Εγγύς Ανατολή. H αληθινή αναγέννηση, ωστόσο, ξεκίνησε από το δεύτερο τέταρτο του 8ου αιώνα π.Χ. με την αύξηση του πληθυσμού, που πυροδότησε μία σειρά κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών, όπως τη μεγαλύτερη εξειδίκευση της εργασίας και την ανάγκη για νέες καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η εντατικότερη καλλιέργεια της γης δημιούργησε εμπορεύσιμα αποθέματα, τα οποία διοχετεύονταν σε μακρινές αγορές. Παράλληλα, η ανεπάρκεια των εκτάσεων γης και η δημιουργία ενός είδους αριστοκρατίας γαιοκτημόνων έστρεψαν όσους δε διέθεταν κλήρους στο εμπόριο. Η ανάπτυξη του εμπορίου δημιούργησε ευκαιρίες επαφής με άλλους λαούς και διευκόλυνε τις μεταξύ τους πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις.

Τα στοιχεία που διαθέτουμε για τη μελέτη της οικονομίας αυτής της εποχής είναι κυρίως αρχαιολογικά. Πληροφορίες συνάγονται από την Iλιάδα και την Oδύσσεια του Ομήρου, ο οποίος ζει κατά τον 8ο με 7ο αιώνα π.Χ., καθώς και από τα Έργα και Ημέραι και τη Θεογονία του Ησιόδου. Οι πληροφορίες όμως αυτές θα πρέπει να χρησιμοποιούνται με προσοχή και επιφύλαξη, καθώς αναφέρονται όχι μόνο στην οικονομική και κοινωνική διάρθρωση της εποχής του ποιητή, αλλά και σε προγενέστερες. Έτσι, λόγω της ανεπάρκειας των γραπτών πηγών η έρευνα βασίζεται, ως επί το πλείστον, στη μελέτη των υλικών καταλοίπων, προκειμένου να επιχειρηθεί μία ανασύνθεση της οικονομίας.

Πολιτισμός

Χάλκινο τύμπανο από το Ιδαίον Άντρον, μέσα του 8ου αι. π.Χ.

Ο πολιτισμός της Γεωμετρικής περιόδου φέρει έκδηλα τα ίδια γενικά χαρακτηριστικά με άλλες εκφάνσεις της εποχής, όπως την κοινωνία και την οικονομία, με τις οποίες είναι άλλωστε αλληλένδετος. Στο ξεκίνημά του έφερε έντονα τα σημάδια της μυκηναϊκής παράδοσης, ενώ η ακόλουθη περίοδος των Σκοτεινών Xρόνων άφησε ελάχιστα ορατά κατάλοιπα, για να μπορούμε να μιλήσουμε και για αυτή με κάποια βεβαιότητα. Στους γεωμετρικούς χρόνους οι τέχνες γνώρισαν μία σχετική άνθιση, ιδιαίτερα η κεραμική, στην οποία οι νεωτερισμοί είναι περισσότεροι και ευδιάγνωστοι. H λογοτεχνία της εποχής υπήρξε κυρίως προφορική, αλλά το έπος αποκρυσταλλώθηκε προς τα τέλη της περιόδου χάρις στην επανάκτηση της γραφής. Στη θρησκεία συνταιριάστηκε η μυκηναϊκή παρακαταθήκη με νέα στοιχεία, τα οποία οφείλονταν τόσο στην έλευση νέων φύλων όσο και στην επαφή με την Aνατολή.

Πολιτική

Πήλινο ομοίωμα ναού από το Ηραίο του Άργους, δεύτερο μισό του 8ου αι. π.

Η Γεωμετρική περίοδος αποτελεί την πρώτη από τις περιόδους στις οποίες διαιρείται η αρχαία ελληνική ιστορία. Ως αρχή της ορίζεται συμβατικά το έτος 1125 π.Χ., εποχή κατά την οποία, σύμφωνα με την άποψη πολλών ερευνητών, ξεκίνησαν οι μεταναστεύσεις των ελληνικών φύλων από μεγάλα τμήματα της ηπειρωτικής Ελλάδας προς τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας και την Κύπρο. Οι μετακινήσεις αυτές μεγάλων πληθυσμών που διήρκεσαν περίπου μέχρι το 800 π.Χ. προκάλεσαν πολιτικές και κοινωνικές ανακατατάξεις, οι οποίες χαρακτήρισαν και ως ένα βαθμό καθόρισαν την ιστορική πορεία των ελληνικών πληθυσμών μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Επειδή οι πληροφορίες που διέθεταν μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες οι ερευνητές της περιόδου ήταν ελάχιστες και αποσπασματικές και λόγω και της γενικότερης πτώσης του βιοτικού και πολιτιστικού επιπέδου που είχε παρατηρηθεί σε σχέση με τους προγενέστερους μυκηναϊκούς χρόνους, η εποχή είχε χαρακτηριστεί στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως οι "σκοτεινοί χρόνοι" της ελληνικής ιστορίας ή ως ο "ελληνικός μεσαίωνας", άποψη όμως που τα τελευταία χρόνια έχει διασκευαστεί.

Μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών κέντρων άρχισαν βαθμιαία αλλά σταθερά να διαμορφώνονται οι παράγοντες εκείνοι που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην περαιτέρω ιστορική πορεία της Ελλάδας: κατά τους λεγόμενους μεταβατικούς χρόνους σχηματίστηκε σε μεγάλο βαθμό ο ιστορικός πληθυσμός του ελληνικού χώρου με τη συγχώνευση μυκηναϊκών πληθυσμιακών ομάδων και τμημάτων των λαών που εισέβαλαν στον ελλαδικό χώρο, ενώ παράλληλα διατηρήθηκαν οι αναμνήσεις από το λαμπρό μυκηναϊκό παρελθόν όπως αυτές αποκρυσταλλώθηκαν στο έπος.

Β – ΑΡΧΑΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (αρχαιότητα)

Η περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας από περίπου το 750 π.Χ. έως το 479 π.Χ. ονομάζεται αρχαϊκή εποχή. Ο όρος αρχαϊκή εποχή, προέρχεται από την αρχαιολογία.

Κοινωνία

Ελικωτός κρατήρας του Εργοτίμου και του Κλιτία, γύρω στο 570 π.Χ.

Η συνείδηση από όλους τους Έλληνες της κοινής καταγωγής, εθίμων και γλώσσας ενισχύθηκε στην Αρχαϊκή περίοδο. Παράλληλα, ωστόσο, καλλιεργήθηκε και ένα αίσθημα ιδιαίτερης "τοπικής" υπερηφάνιας, που σχετιζόταν με την ανάπτυξη των πόλεων-κρατών. Στην Αθήνα οι κοινωνικές δομές προσδιορίζονται σαφέστερα μεταξύ του 8ου και του 6ου αιώνα π.X. Ο δήμος, μια μορφή κοινωνικής συγκρότησης γνωστή από παλαιότερες εποχές, είναι ο τελευταίος που αποκτά θεσμοθετημένη υπόσταση στα τέλη του 6ου αιώνα π.X. Στη διάρκεια του ίδιου αιώνα γίνεται σαφής διαχωρισμός των τάξεων, ενώ παράλληλα αυξάνει -σε σχέση με το παρελθόν -η κοινωνική κινητικότητα. Έχει υποστηριχτεί ότι η γεωμορφολογία του ελληνικού χώρου ήταν η κυριότερη αιτία αυτής της πολυμορφίας μέσα στην ευρύτερη ενότητα. Είναι φανερό, ωστόσο, από παρατηρήσεις σε άλλες εποχές και τόπους, ότι ο φυσικός καταμερισμός του εδάφους είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για τη γέννηση μίας ανταγωνιστικής ποικιλομορφίας. Θα πρέπει μάλλον να δοθεί μεγαλύτερο βάρος στον τρόπο θεώρησης του κόσμου, όπως αυτός διαφαίνεται μέσα από την ελληνική μυθολογία. Η σχέση του ανθρώπου με το θείο, η προώθηση αξιών όπως η ατομική πρωτοβουλία, η εφευρετικότητα, η αναγωγή της ιδιαιτερότητας σε δικαίωμα και της ελευθερίας σε αγαθό, η ιδέα του μέτρου και του καιρού, φανερώνουν τις ανθρωποκεντρικές ανησυχίες της κοινωνίας την Αρχαϊκή περιόδο.

Οι πόλεις-κράτη, στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν καταρχάς και στη συνέχεια να επιβληθούν στις γειτονικές τους, επιστρατεύουν μια σειρά από ιδεολογικά-προπαγανδιστικά επιχειρήματα. Μεταξύ αυτών των επιχειρημάτων η ανωτερότητα της καταγωγής και ο συστηματικός εξωραϊσμός του παρελθόντος είναι ήδη πολύ αναπτυγμένα στα αρχαϊκά χρόνια. Οι πόλεις προβάλλουν μία ιδιαίτερη σχέση με κάποια θεότητα, κάποτε μάλιστα και την απευθείας καταγωγή τους από αυτήν. ’λλες, ωστόσο, αρκούνται σε μία ηρωϊκή καταγωγή. Mε θεούς και ήρωες συνδέονται και οι θεσμοί και κάθε πόλη με φιλοδοξίες είναι πεπεισμένη για την ανωτερότητα των δικαιοδοτικών και πολιτειακών της θεσμών.

Όπου δεν επαρκούν οι πανελλήνιοι θεοί και ήρωες, αναλαμβάνουν το ρόλο του ιδρυτή τοπικές θεότητες οι οποίες απολαμβάνουν ιδιαίτερες τιμές. Στις αποικίες ο ρόλος αυτός ανήκει δικαιωματικά στους οικιστές, οι οποίοι μετά το θάνατό τους κατά κανόνα ηρωοποιούνται και αποκτούν την αίγλη και την αποδοχή του γενάρχη. Σε μία αμφίδρομη διαδικασία, όπου τα στοιχεία σχετικά με την ίδρυση κάποιας πόλης έχουν εκλείψει από τη συλλογική μνήμη, "εφευρίσκεται" ένας ήρωας στον οποίο δίνεται το όνομα της πόλης. Ο ήρωας αυτός αποκαλείται επώνυμος και στην κοινή συνείδηση καταγράφεται ως ο πρόγονος από τον οποίο ιδρύθηκε η πόλη και προήλθε το όνομά της.

Οικονομία

νομισματικο τετράδραχμο με γλαύκα, 510-500 π.χ.

Οι οικονομικές δομές του ελληνικού κόσμου υπέστησαν μεγάλες αλλαγές, στους τρεις αιώνες της Αρχαϊκής περιόδου (800-περίπου 480 π.Χ.). Το τέλος της βρίσκει τα ελληνικά φύλα να κατοικούν σε μία έκταση από την αναπτυγμένη Eγγύς Aνατολή μέχρι και τις πιο απόμακρες ακτές της Mεσογείου και να εκμεταλλεύονται τις φυσικές πηγές χρησιμοποιώντας όλο και περισσότερο εξειδικευμένες μεθόδους. Με αυτόν τον τρόπο ήταν σε θέση πλέον να καλύπτουν τις ανάγκες τους, να αυξάνουν τον αριθμό τους σταδιακά και να παράγουν ένα σεβαστό πλεόνασμα αγαθών.

Ενώ όμως είναι δυνατό να καθοριστεί ο γενικός χαρακτήρας και ο ρυθμός αυτής της εξέλιξης, τα αίτια που οδήγησαν σε αυτήν παρουσιάζουν δυσκολίες αναφορικά με τον ακριβή εντοπισμό τους.

Πολιτισμός

Στην διάρκεια της Aρχαϊκής περιόδου έλαβαν χώρα οι θεμελιώδεις αλλαγές που προσδιόρισαν την όψη του ελληνικού πολιτισμού. H επανάκτηση της γραφής σε συνδυασμό με τις κοινωνικές εξελίξεις έδωσαν νέα ώθηση στα γράμματα. Tο έπος γνώρισε μια δεύτερη άνθιση, ενώ παράλληλα η συστηματοποίηση των ιδεών για τον κόσμο και τον άνθρωπο γέννησε την ιωνική φιλοσοφία. Όμως η πρόσληψη του κόσμου μπορούσε πια να έχει και υποκειμενικό ή βιωματικό χαρακτήρα, γεγονός που αποτυπώθηκε στα ποικίλα και ολοζώντανα -ακόμα και για το σύγχρονο αναγνώστη- έργα της λυρικής ποίησης.     

Γράμματα. Κατά την αρχαϊκή περίοδο, παρατηρείται μεγάλη άνθηση της ποίησης και της φιλοσοφίας που μορφολογικά, μόλις άρχισε να αποσπάται από το ποιητικό πρότυπο εκφοράς του λόγου. Οι μεγάλες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτειακές μεταβολές σε συνδυασμό με την ευρεία διάδοση της γραφής, την ποικιλία των ερεθισμάτων και την πειραματική διάθεση που διέπει ολόκληρο τον αρχαϊκό κόσμο, αποτέλεσαν τους σπουδαιότερους παράγοντες που οδήγησαν σε αυτή την άνθηση. Το έπος, αν και δεν μπορεί πια να δημιουργήσει έργα εφάμιλλα των επιτευγμάτων του Ομήρου, εκπροσωπήθηκε επάξια από τον Ησίοδο. Ωστόσο, το είδος που αναπτύχθηκε γοργά και με μεγάλη ποικιλομορφία ήταν η λυρική ποίηση, η οποία ανταποκρινόταν καλύτερα στα νέα δεδομένα. Προς το τέλος της περιόδου διαμορφώθηκε ένα ακόμη καινούργιο είδος, η δραματική ποίηση, η οποία έφτασε στο απόγειό της τους κλασικούς χρόνους.

Η ανωδομή του δωρικού ναού.

Τέχνες. Oι αλλαγές και οι καινοτομίες στο χώρο των τεχνών κατά την Αρχαϊκή περίοδο ήταν πολλές και συγκλονιστικές. Στα τέλη του 8ου αιώνα π.X. συνέβη μία σχεδόν ξαφνική μετάβαση από την αυστηρή σχηματικότητα της Γεωμετρικής περιόδου προς ένα περισσότερο φυσιοκρατικό και ανθρωποκεντρικό μοντέλο. Oι νέες τεχνοτροπίες εμπνεύστηκαν από ανατολικά πρότυπα, πράγμα που έδωσε στην τέχνη του 7ου αιώνα π.X. το όνομα "ανατολίζουσα". H πρόσληψη όμως των ανατολικών στοιχείων έγινε με επιλεκτικότητα και δημιουργική φαντασία, γεγονός που επέτρεψε την ανάπτυξη του καθαρού ελληνικού αρχαϊκού ιδιώματος τον ακόλουθο αιώνα.

Η ανωδομή του Ιωνικού ναού.

Στην αρχιτεκτονική, εξαπλώθηκε η χρήση της λιθοδομίας -φαινόμενο στο οποίο συντέλεσε και η επικράτηση νέων τεχνικών- και διαμορφώθηκαν οι δύο ρυθμοί που χαρακτηρίζουν ολόκληρη την ελληνική αρχαιότητα, ο δωρικός και ο ιωνικός. H γλυπτική αναπτύχθηκε από νωρίς στην Kρήτη μέσω του λεγόμενου "δαιδαλικού ρυθμού", για να οδηγηθεί κατόπιν στα αριστουργήματα του 6ου αιώνα π.X., που ήταν τα αναθηματικά και ταφικά αγάλματα των κούρων και κορών. Από τις χρηστικές τέχνες καλύτερα γνωρίζουμε την εξέλιξη της κεραμικής. Ξεχωριστές τεχνοτροπίες αναπτύχθηκαν στην Iωνία, την Kόρινθο και τη Σπάρτη, αλλά η πλουσιότερη και πιο ενδιαφέρουσα παραγωγή ήταν τα αττικά αγγεία του μελανόμορφου και ερυθρόμορφου ρυθμού. H μεταλλοτεχνία, επίσης, ακολούθησε διάφορες τοπικές παραδόσεις επιτρέποντάς μας να διακρίνουμε πολλά εργαστήρια στη διάρκεια του 6ου αιώνα. Tα σημαντικότερα έργα τους ήταν ειδώλια για τα ιερά, αγγεία και σκεύη συμποσίου, όπλα, κοσμήματα και εξαρτήματα καλλωπισμού.

 

Αρχιτεκτονική. Η Αρχαϊκή περίοδος είναι εποχή μεγάλων καινοτομιών στην αρχιτεκτονική. Το σχέδιο των σημαντικότερων κτηρίων της, των ναϊκών οικοδομημάτων, γίνεται πιο περίπλοκο και υπόκειται σε αυστηρή συμμετρία. Στην ανωδομή τα ξύλινα μέλη αντικαθίστανται σταδιακά από λίθινα και η τοιχοδομία αναπτύσσει καινούργιες τεχνικές. Παράλληλα διαμορφώνονται οι δύο αρχιτεκτονικοί ρυθμοί, ο ιωνικός και ο δωρικός. Οι ιωνικοί ναοί κυριαρχούν στην ανατολική Ελλάδα, ενώ οι δωρικοί στην κυρίως Ελλάδα και στις αποικίες της Δύσης. Ναόσχημους τύπους ακολουθούν και οι θησαυροί των πανελλήνιων ιερών, ενώ είναι λιγοστοί οι άλλοι τύποι κτηρίων που σώζονται από την Αρχαϊκή περίοδο και ανάμεσά τους διακρίνονται κρήνες, στοές, ταφικά μνημεία και οχυρωματικά έργα.

Κούρος και Κόρη.

Γλυπτική. Όλα σχεδόν τα μεγάλα έργα της αρχαϊκής γλυπτικής εξυπηρετούσαν λατρευτικές ή γενικότερα πνευματικές ανάγκες των ανθρώπων. Ωστόσο, συχνά παρείσδυαν στοιχεία κοσμικού χαρακτήρα, όπως οι υπογραφές των γλυπτών, τα ταφικά επιγράμματα και το όνομα του αναθέτη. Η ανάπτυξη στην αρχαϊκή περίοδο της μεγάλης γλυπτικής και πλαστικής οφείλεται εν μέρει στη εξέλιξη των τεχνικών επεξεργασίας του μετάλλου, όπως είναι για παράδειγμα η σφυρηλάτηση και η χύτευση. Η τελευταία αποδόθηκε, ήδη από την αρχαιότητα, στους σάμιους καλλιτέχνες Ροίκο και Θεόδωρο, αλλά το μόνο για το οποίο μπορούμε να μιλήσουμε με σχετική βεβαιότητα είναι για το σημαντικό ρόλο του σαμιακού εργαστηρίου στις αρχές της χαλκοπλαστικής. Αντίθετα, η γλυπτική σε πέτρα ή μάρμαρο αναπτύχθηκε αρχικά στην Κρήτη, προσλαμβάνοντας ένα ξεχωριστό μορφικό ιδίωμα, γνωστό ως δαιδαλικό ρυθμό. Έπειτα, αναπτύχθηκαν δύο βασικοί γλυπτικοί τύποι: ο κούρος και η κόρη. Οι τύποι αυτοί εμφανίζονται σχεδόν ως συνέχεια των δαιδαλικών μορφών και η εξέλιξή τους οδηγεί στην αυστηρορυθμική γλυπτική. Υπήρξαν πολλά τοπικά εργαστήρια από την Iωνία ως τη δυτική Eλλάδα. Σημαντική ανάπτυξη γνώρισε και η αρχιτεκτονική γλυπτική, εφόσον η κατασκευή μεγάλων πέτρινων ναών επέτρεπε τη διακόσμησή τους με αντίστοιχου μεγέθους γλυπτά. Τέλος, η επιτύμβια γλυπτική εμπνεύστηκε συχνά από τις μορφές ζώων και τεράτων.

Ερυθρόμορφο αγγείο

Κεραμική. Στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας το πέρασμα από τη γεωμετρική κεραμική παράδοση στη νέα ανατολίζουσα διάθεση και στη συνέχεια η ανάπτυξη των τοπικών αρχαϊκών εργαστηρίων συνέβη ομαλά. Στην Ανατολική Ελλάδα αναπτύχθηκαν πολλά τοπικά εργαστήρια, με ξεχωριστά εκείνα της Μιλήτου και των Κλαζομενών, τα έργα των οποίων εξαπλώθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας, ενώ παράλληλα έδωσαν πνοή και στις δημιουργίες των Ιώνων αποίκων στην Ιταλία. Το σημαντικότερο όμως κέντρο κεραμικής, σχεδόν για ολόκληρο τον 7ο αιώνα π.Χ., ήταν η Κόρινθος, η οποία με την ανακάλυψη της μελανόμορφης τεχνικής έδωσε τα μέσα για την ανάπτυξη της ακρίβειας και της εκφραστικότητας στην αγγειογραφία. Τα στοιχεία αυτά επεξεργάστηκαν οι αθηναίοι κεραμείς στον πρωτοαττικό ρυθμό, πράγμα που οδήγησε στη διαμόρφωση και ανάπτυξη του μελανόμορφου ρυθμού στην Αθήνα. Γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., τα αριστουργήματα της αττικής κεραμικής είχαν ήδη επικρατήσει των ανταγωνιστών τους σε όλες τις αγορές. Η εμφάνιση τoυ ερυθρόμορφου ρυθμού, που ήταν μια καθαρά αθηναϊκή έμπνευση, δε σήμανε το τέλος της παλιάς τεχνοτροπίας. Μελανόμορφα αγγεία συνέχισαν να παράγονται για περίπου μισό αιώνα ακόμα, και οι Παναθηναϊκοί αμφορείς για πολύ περισσότερο. Από την κεραμική αυτής της περιόδου αντλούμε και τις πληροφορίες μας για τη μεγάλη ζωγραφική, καθώς γνωρίζουμε ελάχιστα μόνο δείγματά της. Εκτός από τις παραπάνω πόλεις, γραπτή κεραμική παράγονταν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, όπως στις Κυκλάδες, στο ’ργος, στην Εύβοια, στη Λακωνία και στη Βοιωτία.

Μελανόμορφο αγγγείο

 

 

 

 

Πολιτική

Ληλάντιος πόλεμος. Ο Ληλάντιος πόλεμος ήταν πόλεμος που διεξήχθη στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. μεταξύ των δύο ισχυρών αρχαίων κρατών της Εύβοιας, της Χαλκίδας και της Ερέτριας, που την περίοδο εκείνη βρίσκονταν στο απόγειο της ακμής τους. Ο πόλεμος ήταν προϊόν του μακροχρόνιου ανταγωνισμού των δύο κρατών, που κατά την διάρκεια του 8ου αιώνα π.Χ. είχαν εξελιχθεί σε μεγάλες εμπορικές δυνάμεις του αρχαίου κόσμου. Αφορμή για το ξέσπασμα του πολέμου, στάθηκε η διεκδίκηση του Ληλάντιου πεδίου, της μεγαλύτερης πεδιάδας του νησιού που βρισκόταν ανάμεσα στις δύο πόλεις.

Ο πόλεμος αυτός ήταν ένας από τους πρώτους γνωστούς μεγάλους πολέμους μεταξύ αρχαιοελληνικών πόλεων και πήρε πανελλήνιες διαστάσεις καθώς οι αντιμαχόμενοι Χαλκιδαίοι και Ερετριείς συμμάχησαν και με άλλες ελληνικές πόλεις. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος με τους Χαλκιδαίους συμμάχησαν οι Σάμιοι ενώ με τους Ερετρειείς οι Μιλήσιοι. Επίσης με τους Χαλκιδείς συμμάχησαν οι Θεσσαλοί, γεγονός που αναφέρεται από τον Πλούταρχο. Η ακριβής ημερομηνία αυτού του πολέμου δεν είναι σήμερα γνωστή. Τοποθετείται στα τέλη του 8ου αιώνα και στις αρχές του 7ου, ανάμεσα στα έτη 710 και 650 π.Χ.. Για τα γεγονότα του πολέμου υπάρχουν πολύ λίγες αναφορές σε αρχαίους συγγραφείς. Από ένα ποιήμα του Θέογνι μαθαίνουμε πως κατά την διάρκεια αυτής της σύγκρουσης καταστράφηκε η Ομηρική πόλη Κήρινθος. Ο πόλεμος ήταν αμφίρροπος και προκάλεσε τεράστιες καταστροφές στις δύο πόλεις και τις οδήγησε τελικά στην παρακμή. Την θέση τους ως εμπορικές δυνάμεις του αρχαίου κόσμου πήραν η Κόρινθος, τα Μέγαρα, οι πόλεις της Ιωνίας και η Αθήνα.

Ιερός πόλεμος. Ο Α΄ Ιερός Πόλεμος ήταν ο πρώτος από μία σειρά πολέμων που έγιναν κατά την αρχαιότητα με σκοπό τον έλεγχο του ιερού και του μαντείου των Δελφών. Επικρατέστερη χρονική περίοδος διεξαγωγής του πολέμου θεωρείται το χρονικό διάστημα από το 595 έως το 585 π.Χ. Ο πόλεμος διεξήχθη από τη συμμαχία που αποτελούσαν οι Θεσσαλοί, οι Σικυώνιοι και οι Αθηναίοι, ενάντια στη φωκική πόλη Κίρρα. Αφορμή για το ξέσπασμα του πολέμου αποτέλεσε το γεγονός πως οι κάτοικοι της Κίρρας παρενοχλούσαν τους προσκυνητές του μαντείου των Δελφών. Τα βαθύτερα αίτια του πολέμου όμως βρίσκονταν στις φιλοδοξίες των Θεσσαλών να επικρατήσουν οριστικά στη Φωκίδα και να ελέγξουν το μαντείο των Δελφών, ενώ οι Σικυώνιοι είχαν στόχο να απαλλαγούν οριστικά από τους Κιρραίους πειρατές που δρούσαν στον Κορινθιακό κόλπο και είχαν εξελιχθεί σε απειλή γι’ αυτούς.

Κατά τα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. οι Θεσσαλοί είχαν εξελιχθεί σε μία από τις μεγαλύτερες δυνάμεις του ελλαδικού χώρου. Έχοντας επικρατήσει στα γειτονικά κράτη των Μαλιέων, των Αινιάνων, των Περραιβών και των Δολόπων είχαν εξασφαλίσει τον έλεγχο του Δελφικού συμβουλίου και ήταν σε θέση να χρησιμοποιήσουν την Δελφική Αμφικτυονία για δικούς τους σκοπούς. Κύριο εμπόδιο για τον έλεγχο του ίδιου του μαντείου αποτελούσαν οι Φωκείς που διατηρούσαν ακόμα την αυτονομία τους. Λίγο πριν το ξέσπασμα του πολέμου οι μόνες φωκικές πόλεις που δεν είχαν ακόμα υποταχθεί στους Θεσσαλούς ήταν η Κρίσα και το επίνειό της Κίρρα.

Η Κίρρα ήταν το κοντινότερο λιμάνι στους Δελφούς και επομένως οι προσκυνητές που κατευθύνονταν στους Δελφούς μέσω τη θάλασσας αποβιβάζονταν στο λιμάνι της πόλης και ανέβαιναν οδικώς προς το ιερό. Φαίνεται πως την περίοδο αυτή οι Κιρραίοι αποσπούσαν χρήματα από τους προσκυνητές που διέρχονταν από την πόλη τους με σκοπό να πάνε στο μαντείο των Δελφών. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε αφορμή για να κηρύξει η Δελφική Αμφικτυονία τον πόλεμο στους Κιρραίους. Με τους Θεσσαλούς συμμάχησαν οι Σικυώνιοι, οι οποίοι στόχευαν να απαλλαγούν από τους Κιρραίους πειρατές που δρούσαν στα ανοιχτά του Κορινθιακού. Στην συμμαχία αυτή προστέθηκαν και οι Αθηναίοι.

Μεσσηνιακοί πόλεμοι.

Ο Πρώτος Μεσσηνιακός Πόλεμος, ήταν ο πρώτος πόλεμος μεταξύ των Μεσσήνιων και των Σπαρτιατών. Ξεκίνησε ένα χρόνο πριν από την 9η Ολυμπιάδα (το 743 π.Χ.) και τελείωσε την 14η Ολυμπιάδα (το 724 π.Χ.) μετά από 20 ολόκληρα χρόνια. Υπάρχουν δύο διαφορετικές εκδοχές σχετικά με τα αίτια που οδήγησαν στο ξεκίνημα του πολέμου. Η μία προέρχεται από τους Μεσσήνιους και η άλλη από τους Σπαρτιάτες. Και των δύο εκδοχών όμως τα αίτια, ήταν μάλλον απλά αφορμές, καθώς ο Μεσσηνιακός και ο Σπαρτιατικός στρατός προετοιμάζονταν χρόνια πριν την εκδήλωση του πολέμου.

Σπαρτιατική εκδοχή: Στα σύνορα της Μεσσηνίας και της Λακωνίας, (στην περιοχή Βόλιμνος της σημερινής Αρτεμισίας Καλαμάτας), υπήρχε ο ναός της θεάς Λιμνάτιδας Αρτέμιδας, όπου κάθε χρόνο γίνονταν ετήσιες γιορτές, στις οποίες συμμετείχαν Μεσσήνιοι και Σπαρτιάτες, καθώς και κάτοικοι άλλων πόλεων.

Οι Σπαρτιάτες υποστήριξαν, πως το έτος της 3ης Ολυμπιάδας (το 768 π.Χ.), κατά τη διάρκεια της γιορτής προς τιμή της θεάς Αρτέμιδος, κάποιοι Μεσσήνιοι απήγαγαν τις νεαρές Σπαρτιάτισες ιέριες του ναού και σκότωσαν τον βασιλιά της Σπάρτης Τήλεκλο.

Μεσσηνιακή εκδοχή: Η εκδοχή των Μεσσηνίων διαδραματίζεται στην ίδια γιορτή. Οι Μεσσήνιοι υποστήριξαν πως οι Σπαρτιάτες είχαν από καιρό επεκτατικά σχέδια προς τη Μεσσηνία και κατά τη γιορτή της Αρτέμιδας σχεδίασαν να σκοτώσουν τους Μεσσήνιους άρχοντες και βασιλιάδες, στέλνοντας μερικούς νεαρούς Σπαρτιάτες, οι οποίοι ήταν ντυμένοι με γυναικεία ρούχα και στολίδια, στο στρατόπεδο των Μεσσηνίων. Κάποιος όμως από τους Μεσσήνιους αντιλήφθηκε την παγίδα και το αποτέλεσμα ήταν οι νεαροί άνδρες, μαζί με τον Τήλεκλο, να σκοτωθούν στη συμπλοκή.

Παυσανίας: Ο Παυσανίας υποστήριξε πως η εκδοχή των Μεσσηνίων ήταν πιο βάσιμη. Σταδιακά δημιουργήθηκε μίσος μεταξύ των δύο λαών.

Ο Δεύτερος Μεσσηνιακός Πόλεμος, ήταν ο δεύτερος πόλεμος μεταξύ των Μεσσήνιων και των Σπαρτιατών. Οι πληροφορίες που έχουμε σήμερα για το γεγονός αυτό είναι ελάχιστες. Οι περισσότερες προέρχονται από τον περιηγητή Παυσανία, ένα μέρος των περιγραφών του όμως δεν θεωρείται ακριβές.

Επίσης πηγή πληροφόρησης αποτελεί ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αλλά και ποιήματα του ποιητή Τυρταίου, του ποιητή που εμψύχωσε τους Σπαρτιάτες στην διάρκεια αυτού του πολέμου.

Χρονολόγηση: Εκτιμάται ότι ο πόλεμος ξέσπασε ένα χρόνο πριν από την 24η Ολυμπιάδα (το 685 π.Χ.) και έληξε την 28η Ολυμπιάδα (το 668 π.Χ.). Άλλοι θεωρούν πως ο πόλεμος ήταν μεταγενέστερος με πιθανή ημερομηνία για την έναρξη του πολέμου ένα χρόνο πριν την 28η Ολυμπιάδα (το 669 π.Χ.) λίγο μετά την ήττα των Σπαρτιατών από τους Αργείους στην μάχη των Υσιών.

Οι αντίπαλοι: Τότε οι Μεσσήνιοι εκμεταλλευόμενοι την εξασθένηση της Σπάρτης εξεγέρθηκαν εναντίον της. Με τους Μεσσήνιους συμμάχησαν οι Αργείοι, οι Αρκάδες, οι Σικυώνιοι, οι Ηλείοι και οι Πίσατες [2]ενώ με την Σπάρτη συμμάχησαν οι Κορίνθιοι οι οποίοι ήταν εχθροί των Αργείων και οι Λεπρεάτες που ήταν εχθροί των Ηλείων[3]. Επίσης τους Σπαρτιάτες βοήθησε και η Σάμος[1].

Η ήττα των Μεσσηνίων: Τα πρώτα χρόνια του πολέμου οι αντίπαλοι ήταν ισοδύναμοι. Οι Σπαρτιάτες όμως σταδιακά επικράτησαν και οι Μεσσήνιοι περιορίστηκαν στην πόλη Είρα στα βόρεια της Μεσσηνίας που μετατράπηκε σε οχυρό τους. Αρχηγός των Μεσσήνιων εκείνη την περίοδο ήταν ο Αριστομένης. Υπάρχει η άποψη πως ο Αριστομένης δεν συμμετείχε στον δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο αλλά ήταν αρχηγός των Μεσσήνιων σε μία μεταγενέστερη μικρότερης κλίμακας εξέγερση[1]. Οι Μεσσήνιοι απέκρουαν επί δέκα έτη τις επιθέσεις των Σπαρτιατών αλλά τελικά υπέκυψαν. Πολλοί Μεσσήνιοι μετά την ήττα τους κατέφυγαν στην Σικελία και εγκαταστάθηκαν στην Ζάγκλη που μετονομάστηκε σε Μεσσήνη, ενώ κάποιοι εγκαταστάθηκαν στην Ναύπακτο.

Γ – ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (αρχαιότητα - Αθήνα)

Με τον όρο κλασική εποχή αναφέρεται η χρονική περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, περίπου 200 χρόνων, από το 499 π.Χ. έως το 323 π.Χ., κατά την οποία υπήρξε ραγδαία άνθιση στον χώρο του πολιτισμού. Πήρε το όνομά της από τα υψηλά επιτεύγματα που σημειώθηκαν εκείνη την περίοδο.

Κοινωνία

Οι Αθηναίοι της Κλασικής περιόδου αντιλαμβάνονταν την πόλιν κυρίως ως το σύνολο των πολιτών της και όχι ως γεωγραφική έκταση, η οποία χαρακτηριζόταν κατά κανόνα με τους όρους άστυ, όταν αναφέρονταν στην Aθήνα, και χώρα, όταν αναφέρονταν στο υπόλοιπο της Aττικής.

Ο πληθυσμός της Αττικής ανερχόταν, κατά την περίοδο της δημογραφικής ακμής της, σε 300.000-350.000 κατοίκους. Στην Αθήνα, η διάκριση των κατοίκων γινόταν με βάση τη δυνατότητα άσκησης των πολιτικών δικαιωμάτων. Αθηναίοι πολίτες ήταν, σύμφωνα με το νόμο του Περικλή του 451 π.Χ., οι ενήλικοι άρρενες, των οποίων και οι δύο γονείς κατάγονταν από τους δήμους της Aθήνας, και αριθμούσαν με βάση τους υψηλότερους υπολογισμούς μόνον 50.000. Oι γυναίκες, οι μέτοικοι και οι δούλοι, που αποτελούσαν την πλειοψηφία, στερούνταν πολιτικών δικαιωμάτων. Μία δεύτερη διάκριση στηριζόταν στην καταγωγή: αστοί ονομάζονταν οι άντρες, οι γυναίκες και τα παιδιά αθηναϊκής καταγωγής.

Ο οίκος στην Κλασική περίοδο συνεχίζει να αποτελεί τη βασική μονάδα της πόλης: όντας το σύνολο των ανθρώπων, των ζώων και των κτημάτων, συνιστά για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού το χώρο της παραγωγής και κατανάλωσης των προϊόντων του. Διασφαλίζει ακόμη την προστασία των μελών του και εγγυάται την διατήρηση της οικογένειας, άρα και της πόλης, μέσα από τις βασικές διαδικασίες της κοινωνικής ζωής, όπως είναι η γέννηση, ο γάμος, ο θάνατος, οι θρησκευτικές τελετές, τα συμπόσια.

Βασική διαφορά, σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους, έχει η σημασία του οίκου, κυρίως για τα άρρενα μέλη του και μάλιστα για τους πολίτες. Eνώ παλαιότερα ο οίκος όριζε τον πολιτικό ρόλο του αρχηγού του στην κοινότητα, στις νέες συνθήκες της δημοκρατίας έπαιζε μόνον έμμεσο ρόλο. Έτσι, ενώ όλα τα άρρενα, ενήλικα και γνήσια τέκνα της Αττικής ήταν ως πολίτες ίσοι απέναντι στο νόμο και στην πόλη, για τους ευγενείς και κυρίως για τους εύπορους κατοίκους της διατηρούνται οι δυνατότητες διαφοροποίησης, μέσα βέβαια από νέες διόδους έκφρασης: οι χορηγίες, τα συμπόσια, το ρητορεύειν, το φιλοσοφείν είναι μερικοί μόνον από τους τρόπους διαχωρισμού των "πολλών" από τους "ολίγους".

Η ανάπτυξη της πόλης και η επέκταση του δικαιώματος συμμετοχής στις άμεσες πολιτικές διαδικασίες οδήγησαν και σε επιμέρους φαινόμενα. Από αυτά αναφέρονται ενδεικτικά η αύξηση του αριθμού των δούλων και η συρροή ξένων -των μετοίκων- οι οποίοι προσδοκούσαν να εκμεταλλευτούν τις δυνατότητες που έδινε η Αθήνα τόσο στον οικονομικό όσο και στον πολιτιστικό τομέα. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν το γεγονός ότι ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζει, μέσα από τα λεγόμενα του Περικλή, την Αθήνα ως "σχολείον όλης της Eλλάδος".

Οικονομία

Αργυρό τετράδραχμο, 460 π.Χ.

Στην αθηναϊκή οικονομία του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ. οι παραδοσιακές και ασφαλείς πηγές εισοδήματος εξακολουθούν να είναι η εκμετάλλευση της εγγείου ιδιοκτησίας και η γεωργία, ενώ συγχρόνως παρατηρείται και μία τυχοδιωκτική διάθεση που εκφράζεται μέσα από την εξέλιξη του εμπορίου και την ανάπτυξη ενός τραπεζικού μηχανισμού. Η καλλιέργεια της γης, τα εμπορικά ταξίδια, το δουλεμπόριο καθώς και οι συμμαχικές εισφορές ενίσχυαν σημαντικά τόσο το ταμείο της πόλης όσο και τις ιδιωτικές περιουσίες.

Ο επεκτατισμός και η εδραίωση της Αθηναϊκής ηγεμονίας απέφεραν στην πόλη τεράστια κέρδη και της επέτρεψαν να υιοθετήσει μία πολιτική κοινωνικής πρόνοιας, παρά το γεγονός ότι βγήκε ηττημένη από τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Έτσι εισήγαγε θεσμούς, όπως τα θεωρικά και τους δημόσιους μισθούς, προσφέροντας επιπλέον και μία ευκαιρία σε κάποιους πολίτες της να αυξήσουν τα εισοδήματά τους. Τις σχέσεις των Αθηναίων με την πόλη τους χαρακτήριζε μία διάθεση αλληλοεκμετάλλευσης. Η Αθήνα αύξανε τα έσοδά της μέσω ενός λεπτομερούς φορολογικού συστήματος και αναθέτοντας τις λειτουργίες σε εύπορους πολίτες. Εκείνοι με τη σειρά τους, ενώ συνήθως αναλάμβαναν με ενθουσιασμό τις υποχρεώσεις τους, ενίοτε προσπαθούσαν να τις αποφύγουν μέσω της απόκρυψης μέρους της περιουσίας τους.

Παρατίθεται ένας διαχωρισμός του αθηναϊκού πληθυσμού με βάση τις οικονομικές του υποχρεώσεις.

α) Η λειτουργική τάξη: αποτελούνταν από 300 άτομα περίπου (πιθανώς και λιγότερα στις πρώτες δεκαετίες του 4ου αιώνα), τα οποία στις πηγές αναφέρονται ως πλούσιοι. Τα μέλη της τάξης αυτής αναλάμβαναν το οικονομικό βάρος των λειτουργιών και η περιου

β) Η τάξη των εισοδηματιών: αποτελούνταν από 1200 άντρες, των οποίων η περιουσία δεν ξεπερνούσε το 1 τάλαντο.

γ) Όσοι πλήρωναν εισφορά: υπολογίζεται ότι στα τέλη του 4ου αιώνα δεν ξεπερνούσαν τους 6000 περίπου πολίτες. Καθένας απ' αυτούς είχε περιουσία αξίας τουλάχιστον 2500 δραχμών.

δ) Η οπλιτική τάξη: τη συνιστούσαν οι πολίτες που επάνδρωναν το πεζικό. Στο τέλος του 4ου αιώνα ήταν περίπου 9000 άντρες και η περιουσία τους ξεπερνούσε τις 2000 δραχμές.

ε) Η τάξη των θητών: πρόκειται για περίπου 11.000 άντρες, στα τέλη του 4ου αιώνα, των οποίων η περιουσία ήταν μικρότερη από 2000 δραχμές.

στ) Τέλος, οι αναφερόμενοι στις πηγές ως πτωχοί, δηλαδή οι άποροι.

Στα κείμενα που ακουλουθούν επιχειρείται μία σύντομη περιγραφή πτυχών της οικονομικής ζωής των Αθηναίων βασισμένη στα έργα του Θουκυδίδη, του Ξενοφώντα και του Αριστοτέλη, κυρίως όμως στους σωζόμενους ρητορικούς λόγους και τις επιγραφές.

Υποδιαίρεση του αθηναϊκού νομίσματος:
6 οβολοί = 1 δραχμή
100 δραχμές = 1 μνα
60 μναι = 1 τάλαντο ή 6000 δραχμές

Αθήνα, τετράδραχμο, 449-413 π.χ.

Κρατική πρόνοια. Η κλασική Αθήνα ξεχώριζε από όλες σχεδόν τις ελληνικές πόλεις για το θεσμό του δημόσιου μισθού, την πληρωμή δηλαδή ενός συγκεκριμένου ποσού για υπηρεσία σε διάφορες κρατικές θέσεις. Oι πιο γνωστοί μισθοί ήταν οι ακόλουθοι:

α) το δικαστικόν: πρόκειται για το μισθό των δικαστών και των ενόρκων· χρονολογείται στην περίοδο μετά τις μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη, το 462/1 π.Χ. Ο Kλέων το είχε ορίσει στους 3 οβολούς. Μετά όμως τη δαπανηρή εκστρατεία στην Εύβοια περιορίστηκε, το 349/8 π.Χ., καθώς το ταμείο της Αθήνας δεν μπορούσε να συνεχίσει να παρέχει το ίδιο ποσό με πριν.

β) το βουλευτικόν: καταβαλλόταν σε όσους συμμετείχαν στις εργασίες της Βουλής. Ήταν ένα είδος αποζημίωσης θεωρητικά επειδή αμελούσαν τις δουλειές τους και ανερχόταν στο ποσό των 5 οβολών συν 1 για εκείνους ειδικά που υπηρετούσαν στην Πρυτανεία.

γ) το εκκλησιαστικόν: αφορούσε την πληρωμή για συμμετοχή στην Εκκλησία του δήμου. Το μέτρο αυτό εισήγαγε ο Αγγύριος και το ποσό ήταν αρχικά 1 οβολός. Αργότερα ο Hρακλείδης από τις Kλαζομενές το αύξησε σε 2 οβολούς και τέλος ο Αγγύριος πάλι το οριστικοποίησε σε 3. Επιπλέον, όμως, σε περίπτωση μη συμμετοχής είτε στη Βουλή είτε στην Εκκλησία του δήμου επιβαλλόταν πρόστιμο ύψους 3 δραχμών για τους πεντακοσιομέδιμνους, 2 δραχμών για τους ιππείς και 1 δραχμής για τους ζευγίτες. Ακόμη και στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, η Αθήνα ήταν σε θέση να πληρώνει 1 δραχμή την ημέρα στους εργάτες του Ερέχθειου το 409/8-408/7 π.Χ.

Επιπλέον, οι Αθηναίοι απασχολούνταν κυρίως ως κωπηλάτες αλλά και δικαιούνταν μερίδιο από τα λάφυρα νικηφόρων εκστρατειών. Τέλος, στις αποβάθρες του Πειραιά υπήρχε η δυνατότητα απασχόλησής τους ως τεχνίτες και ανειδίκευτοι εργάτες και επιπλέον μπορούσαν να εργαστούν ως φύλακες πεντακόσιοι πολίτες.

Ιδιωτική περιουσία. Μόνο οι αθηναίοι πολίτες είχαν το δικαίωμα κατοχής ακίνητης περιουσίας, την οποία μπορούσαν να εκμεταλλευτούν είτε καλλιεργώντας οι ίδιοι τη γη τους είτε νοικιάζοντάς την σε άλλους, εισπράττοντας έτσι μερίδιο από την παραγωγή ή το χρηματικό ποσό για το ενοίκιο. Επίσης μπορούσαν να νοικιάζουν χώρους σε μετοίκους και σε ξένους επισκέπτες που επισκέπτονταν την πόλη και είχαν την ανάγκη εύρεσης στέγης και εξασφάλισης της διατροφής τους. Οι ξένοι που επισκέπτονταν την πόλη αποτελούσαν πηγή κέρδους για τους κατοίκους, καθώς χρειάζονταν στέγη και τροφή κατά την περίοδο διαμονής τους. Επιπλέον, οι ξένοι ξόδευαν και χρήματα καθώς μίσθωναν δούλους, νοίκιαζαν άμαξες, στήριζαν χρηματικά εμπόρους και επισκέπτονταν πορνεία. Η τελευταία αυτή δραστηριότητα φορολογούνταν.

Καλυκωτός κρατήρας 460-450 π.Χ.

Στην κινητή περιουσία των κατοίκων της Αθήνας συγκαταλέγονταν ζώα, αντικείμενα, πλοία, δούλοι και νομίσματα. Η αθηναϊκή ιδιωτική περιουσία ήταν ιδιαίτερα υψηλή μετά τους Περσικούς πολέμους και την ανάδειξη της Αθήνας σε κυρίαρχη δύναμη ανάμεσα στους συμμάχους της.

Τον 4ο αιώνα π.Χ. ο κανονικός φόρος για εισφορά στις ιδιωτικές περιουσίες ήταν της τάξης του 1%, ενώ το 2% οριζόταν κατ' εξαίρεση. Με την επιβολή του συγκεκριμένου φόρου, το 378/7 π.Χ., το τίμημα της Αττικής ανήλθε στα 6000 τάλαντα. Εάν τώρα θεωρηθεί ότι η αξία του φόρου δεν ήταν διαφοροποιημένη τον 5ο αιώνα, είναι δυνατόν να υπολογιστεί για τη χρονιά του 428/7 π.Χ. το τίμημα σε 10.000 ή 20.000 τάλαντα.

Εκτός όμως από τη μείωση της περιουσίας στα τέλη του 5ου αιώνα παρατηρείται και μία κινητικότητα στις περιουσίες των μελών των εύπορων τάξεων, η οποία μπορεί να θεωρηθεί αποτέλεσμα της πολιτικής κατάστασης στην Αθήνα το 404/3 π.Χ. Οι Τριάκοντα, που ανέλαβαν την ηγεσία της Αθήνας μετά τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου (404 π.Χ.), δήμευσαν τις περιουσίες πολλών πολιτών (403 π.Χ.) και άλλες τις πούλησαν, ενώ άλλες τις ανακήρυξαν περιουσία της πόλης.

Πολιτισμός

Τέχνες. Η τέχνη των πρώτων χρόνων μετά τα Περσικά εξέφρασε με συγκλονιστική μεγαλοπρέπεια και ρωμαλέα πλαστικότητα την αυστηρή ισορροπία ανάμεσα στην ώριμη ένταση και την ήρεμη επίγνωση ελευθερίας. Ακολούθησε το θαύμα που ονομάστηκε "κλασικό" και ταύτισε τον όρο αυτό με τις έννοιες της διαχρονικής αξίας και της τελειότητας. Στη διάρκεια μιας γενιάς δημιουργήθηκαν τόσα έργα μοναδικής πνευματικής πυκνότητας και ασύγκριτης καλλιτεχνικής αρτιότητας, ώστε δικαίως να θεωρείται η Aθήνα κοιτίδα ολόκληρου του μετέπειτα δυτικού πολιτισμού. Η αρχιτεκτονική της εποχής κατόρθωσε να υπερκεράσει τις αυστηρές επιταγές του λατρευτικού προορισμού και των εδαφολογικών περιορισμών, θέτοντας παράλληλα πρωτόφαντα αισθητικά κριτήρια. Η γλυπτική του 5ου αιώνα π.Χ. απεικονίζει τους θεούς σε απαράμιλλο μεγαλείο και βαθιά πνευματικότητα.

Σκύφος. 490-480 π.Χ.

Η ζωγραφική, χαμένη για μας στο μεγαλύτερο μέρος της, φαίνεται πως διερεύνησε μέσα από τους δικούς της δρόμους τη σχέση του ανθρώπου με το χώρο και τα όρια της τελειότητας. Αχνές αντανακλάσεις της διακρίνουμε στην αγγειογραφία, η οποία στα κλασικά χρόνια με την εκφραστικότητα του σχεδίου της και τις ισορροπημένες συνθέσεις συναγωνίζεται τις μεγάλες τέχνες σε ήθος και ευγένεια. Τέλος, στην Κλασική περίοδο οι τέχνες του ωραίου και του καλού και οι ιδανικές αισθητικές εκφράσεις τους αποτελούν για πρώτη φορά αντικείμενο φιλοσοφικής και επιστημονικής παρατήρησης. Η καλλιτεχνική εγρήγορση και η χειμαρρώδης δημιουργικότητα της εποχής ολισθαίνουν στη διάρκεια του 4ου αιώνα π.Χ., ανεπαίσθητα αλλά αμετάκλητα, προς την ελληνιστική διάσπαση και την ανασύσταση της πνευματικής και καλλιτεχνικής ταυτότητας του ελληνικού κόσμου.

Γράμματα. Οι ταχείς ρυθμοί εξέλιξης των δημοκρατικών θεσμών και η ενίσχυση της οικονομικής και πολιτικής δύναμης της Αθήνας στην Κλασική περίοδο δημιούργησαν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη και διαμόρφωση του λόγου σε πολλά είδη.

Η ανάγκη να εξηγηθεί η απρόσμενη νίκη κατά των Περσών, αλλά και να ερευνηθούν τα αίτια της καταστροφής από τον Πελοποννησιακό πόλεμο οδήγησαν στην ανάπτυξη της ιστοριογραφίας.

Το δικαίωμα του κάθε πολίτη να προσφεύγει στα δικαστήρια, αλλά και να αγορεύει στην Eκκλησία του δήμου προώθησε την ρητορική, ενώ οι συγκρούσεις παλαιών και νέων θεσμών προβλήθηκαν στο θέατρο και απασχόλησαν τους σοφιστές.

Τέλος, η αναζήτηση καθολικών ερμηνειών σχετικά με τις βασικές έννοιες και τις αξίες της ζωής (ηθικό, καλό, ωραίο) εκφράστηκε στην φιλοσοφία.

Κύλικα του Δούρι: Σκηνή σχολείου, 490-480 π.Χ.

Εκπαίδευση. Στην κλασική Αθήνα ένα μεγάλο μέρος του αντρικού πληθυσμού γνώριζε γραφή και ανάγνωση, όπως προκύπτει από τις σχετικές αναφορές στα έργα του Αριστοφάνη. Στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα π.X. δεν υπήρχαν αναλφάβητοι στα πρόσωπα των κωμωδιών του. Ακόμη και ο χωρικός Στρεψιάδης στις Νεφέλες και ο αλλαντοπώλης Αγοράκριτος στους Ιππής γνώριζαν γράμματα. Παρ' όλα αυτά μαρτυρούνται και οι περιπτώσεις αναλφαβητισμού, όπως ενός Αθηναίου που το 482 π.Χ. ζήτησε από τον ίδιο τον Αριστείδη να γράψει το όνομά του πάνω στο όστρακο του οστρακισμού, καθώς εκείνος δε γνώριζε γραφή. Δεν υπάρχουν αναφορές στην εκπαίδευση των γυναικών, αν και ορισμένες ήταν εγγράμματες.

Η εκπαίδευση ήταν ελεύθερη και είχε αφεθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Παρ' όλα αυτά, οι αθηναϊκοί νόμοι καθόριζαν τις ώρες λειτουργίας των ιδιωτικών σχολείων, τον αριθμό και τις ηλικίες των μαθητών και επέβαλλαν κρατικό έλεγχο στους δασκάλους. Είναι ενδιαφέρον ότι ο δάσκαλος δεν κρινόταν σε ζητήματα που άπτονταν του γνωστικού του πεδίου αλλά σε θέματα συμπεριφοράς. Οι ημέρες της σχολικής αργίας εξαρτώνταν από τον κύκλο του ετήσιου εορτολογίου και οι περισσότερες ήταν συγκεντρωμένες στη διάρκεια του μήνα Ανθεστηριώνα (Φεβρουαρίου).

H στοιχειώδης σχολική εκπαίδευση περιλάμβανε τρεις τομείς διδασκαλίας: τα γράμματα, τη γυμναστική και τη μουσική. Τα παιδιά ξεκινούσαν το σχολείο σε ηλικία 7 ετών. Τα σχολικά χρόνια ήταν συνολικά περίπου δέκα, αλλά, καθώς η διδασκαλία ήταν ιδιωτική, μόνο οι εύποροι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συνεχίσουν πέρα από τη βασική εκπαίδευση των τριών ή τεσσάρων ετών. Η πολιτεία βέβαια προνοούσε για τα παιδιά όσων είχαν σκοτωθεί σε πολέμους επιχορηγώντας τις σπουδές τους με κρατικά έξοδα.

Θρησκεία. Tο Δωδεκάθεο -οι θεοί του Oλύμπου- συνιστούσε τον πυρήνα της λατρείας στην κλασική Aθήνα, αν και ορισμένοι μελετητές διέκριναν θρησκευτική κρίση στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. Ως πολυθεϊστικό σύστημα -το οποίο εύκολα επιδέχεται την ενσωμάτωση νέων λατρειών, σε συνδυασμό με τις συνθήκες που επικρατούσαν αυτή την περίοδο στην Αθήνα, επέτρεψε την εισαγωγή και αφομοίωση λατρειών από άλλες ελληνικές και μη περιοχές.

Το δημοκρατικό καθεστώς -όπως και η τυραννία στην Αρχαϊκή περίοδο- τίμησε τους θεούς με μνημειώδη οικοδομήματα. Επίσης, οι δημόσιες λατρείες, που μέχρι την Κλασική περίοδο βρίσκονταν υπό την εποπτεία των αριστοκρατικών οικογενειών, πέρασαν στον έλεγχο της πόλης, που δαπάνησε γι' αυτό το σκοπό δημόσια χρήματα. Παρ' όλα αυτά, κάποια κατάλοιπα του παλαιού καθεστώτος παρατηρήθηκαν σε ορισμένες θρησκευτικές τελετές που συνέχισαν να οργανώνονται από ένα συγκεκριμένο γένος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα Ελευσίνια Μυστήρια, των οποίων τη διοργάνωση αναλάμβανε πλέον η πόλη της Αθήνας, οι επικεφαλής όμως των τελετουργιών εξακολουθούσαν να προέρχονται από τα μεγάλα γένη των Ευμολπιδών και των Κηρύκων. Στην Αθήνα, κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα π.X., ο ρήτορας Λυκούργος έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διατήρηση των παραδοσιακών λατρειών.

Στην Κλασική περίοδο είχε ήδη παγιωθεί μια "επίσημη θρησκεία", στο πλαίσιο της οποίας τελούνταν οι πολυδάπανες και εντυπωσιακές γιορτές, οι πομπές και οι θυσίες. Ο χαρακτήρας αυτών των εκδηλώσεων ήταν συχνά πολιτικός και η διοργάνωσή τους απέβλεπε κυρίως στην ψυχαγωγία του κόσμου και λιγότερο στην τόνωση της θρησκευτικότητάς του. Σύμφωνα με κάποιους μελετητές, η λατρεία ορισμένων θεοτήτων της Αθήνας εισήχθη στις συμμαχικές της πόλεις, όπως για παράδειγμα της Αθηνάς ως πολιούχου της πόλης στη Σάμο, την Κω και την Αίγινα. Γενικότερα παραδεκτό πάντως θεωρείται το γεγονός ότι όσες πόλεις ανήκαν στην Αθηναϊκή ηγεμονία, όφειλαν να συμμετέχουν στις πιο σημαντικές γιορτές της, όπως στα Μεγάλα Παναθήναια.

Πολιτική

H πολιτική, κοινωνική και οικονομική άνοδος της Αθήνας κατά την Κλασική περίοδο συντέλεσε στη διαμόρφωση σημαντικού πολιτισμού, κυριότερη έκφραση του οποίου αποτέλεσε η γέννηση και η εδραίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος.

H εξοικείωση των αθηναίων πολιτών με τους δημοκρατικούς θεσμούς επέτρεψε τη δράση και την ανάδειξη σημαντικών προσωπικοτήτων, που εξέφρασαν τις πολιτικές και πνευματικές ανησυχίες της εποχής τους. O κλασικός πολιτισμός αποτέλεσε για το δυτικό κόσμο σημείο αναφοράς ως προς την καλλιτεχνική δημιουργία και την ηθική εξέλιξη και επηρέασε διαχρονικά την ιστορική πορεία του.

Σημαντικές πηγές για την ιστορία της Κλασικής περιόδου της Αθήνας αποτελούν η Ιστορία του Θουκυδίδη, τα Ελληνικά του Ξενοφώντα, οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, η Αθηναίων πολιτεία του Αριστοτέλη, οι επιγραφές, τα νομίσματα και τα οικοδομικά προγράμματα της εποχής· από μεταγενέστερα έργα μπορούν να αναφερθούν η ιστοριογραφία του Διόδωρου του Σικελιώτη και οι βιογραφίες του Πλούταρχου.

Η συμμετοχή της Αθήνας στους μηδικούς πολέμους και η συμβολή της στη νίκη των Ελλήνων κατά των Περσών την ανέδειξαν ως τη δύναμη που θα μπορούσε καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη να εγγυηθεί την ειρήνη και την ελευθερία στο Αιγαίο. Tην περίοδο αυτή, που είναι γνωστή ως Πεντηκονταετία, η Αθήνα συγκέντρωσε γύρω της πολλές ελληνικές πόλεις, οι οποίες αναγνώρισαν την κυριαρχία της, και δημιούργησε τη Συμμαχία της Δήλου (478/7 π.Χ.).

Η ανάδειξη της Αθήνας στο σημαντικότερο οικονομικό και πολιτικό κέντρο του αιγαιακού χώρου επηρέασε την εσωτερική πολιτειακή της εξέλιξη και συνέβαλε στη διαμόρφωση των σημαντικότερων χαρακτηριστικών της αθηναϊκής δημοκρατίας με τις μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη (462/1 π.Χ.) και του Περικλή (451/0 π.Χ.). Στις εξωτερικές της υποθέσεις, ο αθηναϊκός επεκτατισμός προκάλεσε την αντίδραση των σύμμαχων πόλεων και προετοίμασε το έδαφος για την έκρηξη του Πελοποννησιακού πολέμου, στον οποίο συγκρούστηκαν κυρίως η Αθήνα και η Σπάρτη προκαλώντας όμως και την ακούσια ή εκούσια συμμετοχή των συμμάχων τους.

Η ανάκτηση της οικονομικής της δύναμης στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. της έδωσε τη δυνατότητα να ανασυστήσει μερικώς την ηγεμονία της (387/7 π.Χ.). Με ηγέτη το Δημοσθένη η Αθήνα προσπάθησε μάταια να ενώσει τις δυνάμεις των πόλεων της νότιας Ελλάδας εναντίον μιας νέας απειλής, του μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου. Η ήττα της στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.) προκάλεσε τον επαναπροσδιορισμό της ισορροπίας των δυνάμεων στον ελληνικό χώρο, αναδεικνύοντας οριστικά τη Μακεδονία ως το νέο σημαντικό στρατιωτικό, πολιτικό και οικονομικό παράγοντα.

Πολίτευμα. Οι κυριότερες πηγές για το αθηναϊκό πολίτευμα των κλασικών χρόνων είναι η Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη, ο Επιτάφιος λόγος του Περικλή, όπως παραδίδεται από το Θουκυδίδη, αρκετοί λόγοι των αττικών ρητόρων και οι επιγραφές της συγκεκριμένης περιόδου.

Οι μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη (462/1 π.Χ.) και του Περικλή (451/0 π.Χ.) συμπλήρωσαν το έργο του Κλεισθένη για τον εκδημοκρατισμό του πολιτεύματος. Αποφασιστικός παράγοντας προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν οι πολιτικές, οι κοινωνικές κι οι οικονομικές συνθήκες, που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια της εδραίωσης της Aθηναϊκής ηγεμονίας στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Η αυξανόμενη συμμετοχή των θητών, συνήθως ως κωπηλατών, στις ναυτικές εκστρατείες που αναλάμβανε η Αθήνα στα πλαίσια της Αθηναϊκής συμμαχίας, ενδυνάμωσε την πεποίθησή τους ότι συνέβαλλαν σημαντικά στην ανάπτυξη και στην κυριαρχία της πόλης τους, ώστε να διεκδικήσουν τη συμμετοχή τους στα κοινά.

Σημαντικές πληροφορίες για την προσωπογραφία της περιόδου, δίνουν οι βιογραφίες του Πλούταρχου για τον Θεμιστοκλή, τον Αριστείδη, τον Κίμωνα, τον Περικλή, το Νικία, τον Αλκιβιάδη και το Λύσανδρο.

Δ – ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (αρχαιότητα)

Η Ελληνιστική περίοδος (323 - 30 π.Χ.) αφορά την ελληνική ιστορία και την ιστορία των άλλων εθνοτήτων της Ανατολής αλλά και τη ρωμαϊκή ιστορία μετά το Β’ Καρχηδονιακό πόλεμο. Ασυμφωνία υπάρχει τόσο ως προς την έναρξη όσο και προς τη λήξη της περιόδου. Άλλοι ιστορικοί θέτουν ως έναρξη την μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ. μετά την οποία οι Ελληνικές πόλεις απώλεσαν την ελευθερία και αυτονομία τους. Άλλοι θέτουν την αρχή της περιόδου λίγα έτη αργότερα με την έναρξη της εκστρατείας του Αλεξάνδρου. Οι πιο πολλοί θέτουν ως αρχή της περιόδου τον θάνατο του Μεγάλου στρατηλάτη το 323 π.Χ.

Κοινωνία

Ανάγλυφη προτομή της θεάς Αθηνάς, Ελληνιστική περίοδος, 2ος αιώνας π.χ. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα.

Η υποχώρηση του πολιτειακού συστήματος της πόλης-κράτους και η επικράτηση της μοναρχίας, που συνεπαγόταν τη μείωση της δύναμης των πολιτών και τον περιορισμό της ανάμειξής τους στα κοινά, επέφερε αλλαγές και στο κοινωνικό σύστημα που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με αυτή. Επίσης, το ιδεώδες του πολίτη -κυρίαρχο στην κλασική δημοκρατία- αντικαταστάθηκε με το κυνήγι του πλούτου και τις έντονες φιλοδοξίες για κοινωνική άνοδο. Αυτά αποτελούσαν τις νέες αξίες που προβάλλονταν στον ελληνιστικό κόσμο, στον οποίο το άτομο ως υπήκοος των τεράστιων γεωγραφικά κρατών απόκτησε πια "κοσμοπολίτικη" συνείδηση.

Ένα χαρακτηριστικό της νέας εποχής ήταν η αυξανόμενη ανισότητα στην κατανομή του πλούτου και η εμφάνιση μιας αριστοκρατίας αστών. Οι εύποροι πολίτες γίνονταν πλουσιότεροι, ενώ το εισόδημα των κατώτερων κοινωνικών τάξεων ελαχιστοποιούνταν. Αυτές οι συνθήκες σε συνδυασμό με την αύξηση του αριθμού των δούλων προκάλεσαν μεγάλη δυσαρέσκεια στα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα του πληθυσμού, με αποτέλεσμα να εκδηλωθούν στάσεις κατά τα τέλη του 2ου και τον 1ο αιώνα π.Χ., περίοδο επέκτασης της ρωμαϊκής κυριαρχίας στον ελληνιστικό κόσμο.

Οικονομία

Ψηφιδωτό Ελληνιστικής περιόδου.

Είναι αρκετά δύσκολο να αποδοθούν πλήρως οι παράγοντες που καθόρισαν την οικονομία της Ελληνιστικής περιόδου, των χρόνων δηλαδή που μεσολάβησαν από το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 π.Χ.) μέχρι την επικράτηση του Αυγούστου (31 π.Χ.). Για πολλούς μελετητές πάντως ο ελληνιστικός κόσμος έχει πάψει να υφίσταται από πολύ νωρίτερα, από το 146 π.Χ., όταν ισοπεδώθηκε η Κόρινθος από τους Ρωμαίους, ενώ τα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι την ήττα του Αντωνίου χαρακτηρίζονται ως πρώιμα ρωμαϊκά. Όμως όσον αφορά τουλάχιστον τις οικονομικές δομές δεν είναι καθόλου απλός ο καθορισμός του τέλους των ελληνιστικών χρόνων και της αρχής της ρωμαϊκής επικράτησης στη Μεσόγειο. Για παράδειγμα, κάποιες περιπτώσεις προόδου σε τεχνικές που αναφέρονται για πρώτη φορά σε έργα συγγραφέων της περιόδου της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μπορεί να είχαν επινοηθεί την Ελληνιστική εποχή και να υιοθετήθηκαν ή και να βελτιώθηκαν αργότερα. Αντίστοιχα είναι πολύ δύσκολο να ειπωθεί με σιγουριά εάν κάποιο στοιχείο της οικονομικής ζωής, που περιγράφεται από συγγραφείς της εποχής, δεν προϋπήρχε ήδη από τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ.

Όσον αφορά την οργάνωση διάφορων τομέων στην οικονομία ούτε εδώ παρατηρούνται ριζικές αλλαγές. Περισσότερο μάλλον διακρίνεται μία τάση για χρησιμοποίηση παλαιότερων διαδικασιών και μέτρων, τα οποία προσαρμόζονται στις νέες ανάγκες και κάποιες φορές βελτιώνονται. Έτσι, αγροκτήματα μικρών και μεγάλων διαστάσεων οργανώνονται αποτελεσματικότερα με κύριο στόχο όχι μόνο την ικανοποίηση των αναγκών του ιδιοκτήτη και της οικογένειάς του -κάτι που ίσχυε μέχρι τώρα- αλλά και τη μεγαλύτερη δυνατή παραγωγή προϊόντων άριστης ποιότητας για τη διάθεσή τους στην αγορά. Για να επιτευχθεί αυτό βελτιώθηκαν οι μέθοδοι καλλιέργειας, δόθηκε έμφαση σην απασχόληση πιο ικανών επιστατών στα κτήματα και έγινε ευρεία χρήση δούλων ως εργατικό δυναμικό.

Σε ανάλογες γραμμές κινήθηκε και η οργάνωση της βιοτεχνίας, ενώ το εμπόριο και οι τραπεζικές συναλλαγές ήταν οι μόνοι τομείς όπου είναι δυνατόν να διακρίνει κανείς την εισαγωγή νέων στοιχείων. Το αποτέλεσμα ήταν να γίνεται ευκολότερα η ανταλλαγή προϊόντων, βοηθούμενη από ένα πιο ανεπτυγμένο τραπεζικό σύστημα.

Η εμφάνιση της Ρώμης στο προσκήνιο δε σηματοδοτήθηκε από καινοτομίες και υιοθέτηση ριζοσπαστικών αλλαγών στην οικονομική διοίκηση των ελληνικών πόλεων. Η καθημερινή ζωή των κατοίκων και οι πολιτειακοί θεσμοί παρέμειναν ίδιοι. Η διαδικασία της συγχώνευσης του ελληνικού κόσμου στο ρωμαϊκό σύστημα, αν και ξεκίνησε νωρίς, εντατικοποιήθηκε και ολοκληρώθηκε στο β' μισό του 2ου αιώνα π.Χ. με την κατάρρευση των ελληνιστικών κρατών.

Η χρυσή λάρνακα που περιείχε τα οστά του βασιλιά Φιλίππου Β'.

Βασίλεια. Από την εποχή του Φιλίππου Β' (359-336 π.Χ.) παρατηρείται μία σημαντική βελτίωση της οικονομικής κατάστασης των μακεδονικών περιοχών. Η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της χώρας, όπως της ξυλείας για τη ναυπήγηση πλοίων -που ήταν όχι μόνο άφθονη αλλά και υψηλής ποιότητας-, των σιτηρών και των κοπαδιών καθώς και των μεταλλείων αργύρου και χρυσού, που παρέμειναν κερδοφόρα έως και το κλείσιμό τους από τους Ρωμαίους στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ., υπήρξε οργανωμένη. Ο Φίλιππος φρόντισε για την αναβάθμιση των κατοίκων από βοσκούς σε καλλιεργητές που είχαν τα δικαιώματα αλλά και τις υποχρεώσεις πολιτών του βασιλείου του. Ενθάρρυνε την αύξηση του γηγενούς πληθυσμού, τον οποίο και ενίσχυσε εντάσσοντας σε αυτόν Σκύθες, Θράκες και Ιλλυριούς.

Ο Φίλιππος εξασφάλισε νέες καλλιεργήσιμες γαίες πραγματοποιώντας αρδευτικά, αποξηραντικά και εκχερσωτικά έργα. Η χρηματοδότησή τους καλύφτηκε από τα έσοδα που προέρχονταν από την εκμετάλλευση των μεταλλείων του Παγγαίου κοντά στην Αμφίπολη, των Φιλίππων και του Δαμαστίου στην περιοχή της λίμνης Οχρίδας.

Επί βασιλείας Φιλίππου Ε' (221-179 π.Χ.) και Περσέα (179-168 π.Χ.) παρατηρείται έντονη στρατιωτική δραστηριότητα καθώς και μια οργανωμένη υποστήριξη διάφορων θρησκευτικών κέντρων εκτός της χώρας. Πρόκειται για ενέργειες ενδεικτικές μιας ισχυρής οικονομίας, οι οποίες βέβαια επιβάρυναν αρκετά τα ταμεία του βασιλείου. Όταν ηττήθηκε από τους Ρωμαίους, κατά τη διάρκεια του Β' Μακεδονικού πολέμου (200-197 π.Χ.), ο Φίλιππος Ε' υποχρεώθηκε να καταβάλει αποζημίωση ύψους 1000 ταλάντων. Αυτό είχε ως συνέπεια -όπως μας πληροφορεί ο ιστορικός Λίβιος- προκειμένου να αυξήσει πάλι τα έσοδά του, να επιβάλει φόρους στα αγροτικά προϊόντα και δασμούς στις εισαγωγές και εξαγωγές, ενώ επιπλέον έθεσε σε επαναλειτουργία παλιά ορυχεία και άνοιξε νέα. Επίσης, ακολουθώντας τις μεθόδους του Φιλίππου Β', εξέδωσε νομίσματα και μάλιστα για πρώτη φορά από τοπικά νομισματοκοπεία και διάφορες μακεδονικές πόλεις. Χαρακτηριστικά αναφέρονται τα ορειχάλκινα που φέρουν το όνομα φυλών (Μακεδόνες, Bοττιαίοι) και εκείνα που ονομάζονται από πόλεις, όπως η Αμφίπολη, ’φυτος, Θεσσαλονίκη, Απολλωνία, Πέλλα και Μυγδονία. Ο γιος του Περσέας συνέχισε την τακτική του πατέρα του για την αύξηση των οικονομικών πόρων. Τα ανασκαφικά δεδομένα στην περιοχή της Δημητριάδας στη Θεσσαλία, η οποία βρισκόταν υπό μακεδονική κατοχή, φανερώνουν την ύπαρξη και ευρεία χρήση ενός "κοσμοπολίτικου" λιμανιού που προφανώς επέφερε μεγάλα κέρδη στα ταμεία του βασιλείου.

Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής (337-283 πΧ). το 303 π.Χ. αναγορεύεται ηγεμών της Ελλάδος σε λαμπρές τελετές που έγιναν στην Κόρινθο.

Πόλεις. Εκείνο που θα μπορούσε να ειπωθεί σε γενικές γραμμές είναι ότι η μακεδονική κατοχή δε σηματοδότησε μία περίοδο ειρήνης και ανάπτυξης για την Αθήνα. Η οικονομία της πόλης βρισκόταν σε ύφεση και η τάξη των πλουσίων αριθμούσε λιγότερα μέλη σε σχέση με προηγούμενες εποχές. Αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι η Αθήνα υπέστη οικονομική καταστροφή και ότι οι πολίτες της γνώρισαν την ανέχεια. Είναι γνωστό ότι στις αρχές της Ελληνιστικής περιόδου, όταν η πόλη βρισκόταν υπό την εξουσία του Δημήτριου Φαληρέα (317-307 π.Χ.) τα κρατικά έσοδα ανέρχονταν στο ποσό των 1200 ταλάντων. Ακριβείς πληροφορίες για την οικονομική κατάσταση της Αθήνας στα χρόνια που ακολούθησαν δεν υπάρχουν. Πιθανότατα όμως η μείωση ή η αύξηση των εσόδων της να εξαρτιόταν από τις πολιτικές επιλογές που έκανε και τις συμμαχίες που κάθε φορά αποφάσιζε να συνάψει.

Η μόνη περίοδος που χαρακτηρίστηκε από σημαντική ευημερία ήταν όταν η πόλη απελευθερώθηκε από την κυριαρχία του Δημήτριου Πολιορκητή και ιδιαίτερα μετά τη μάχη στο Κορυπέδιο το 281 π.Χ. Επιπλέον, ο Αντίοχος Α' έδωσε πάλι στην κυριότητά της τις κληρουχίες στη Θράκη (279/8 π.Χ.).

Με τον ερχομό του Αντίγονου Γονατά (267-262 π.Χ.), ο οποίος καθιέρωσε την Αθήνα ως το πνευματικό κέντρο του βασιλείου του, οι πολίτες της έζησαν ειρηνικά και δημιουργικά. Αν και ο Αντίγονος είχε εγκαταστήσει φρουρά στον Πειραιά, δεν επιχείρησε να μειώσει τα πολιτικά δικαιώματα και την αυτονομία τους. Η πόλη, λοιπόν, απολάμβανε την εύνοια των ελληνιστικών ηγεμόνων και το κύρος της διατηρήθηκε υψηλό σε όλη τη διάρκεια της περιόδου.

Μπορεί κανείς να θεωρήσει ότι η Αθήνα συνέχιζε να παίζει κάποιο ρόλο στον οικονομικό τομέα, ο οποίος όμως δεν ήταν τόσο σημαντικός όσο παλαιότερα. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανόν η εγκατάσταση της φρουράς από τον Αντίγονο Γονατά στον Πειραιά να μην είχε μόνο πολιτική σημασία, αλλά να απέβλεπε και στην προστασία και τον έλεγχο του λιμανιού. Ο Πειραιάς μάλλον λειτουργούσε ως το εμπορικό κέντρο του μακεδονικού βασιλείου, με κύριους ανταγωνιστές τη Ρόδο και τη Δήλο, τη Μίλητο και την Έφεσο.

Στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ., μόλις ανέκτησε την ανεξαρτησία της η πόλη έκοψε μία σειρά από ασημένια νομίσματα, κυρίως τετράδραχμα, της λεγόμενης νέας τεχνοτροπίας. Η κοπή αυτών των νομισμάτων αυξήθηκε από τη δεκαετία του 140 π.Χ. και αργότερα, όταν στην Ελλάδα μόνο η Αθήνα και το Κοινό των Θεσσαλών εξέδιδαν έναν αξιόλογο αριθμό τους.

Απεικόνιση της αρχαίας Σπάρτης

ΣΠΑΡΤΗ. Κατά τη διάρκεια της Ελληνιστικής εποχής η μεσαία τάξη σε αρκετές πόλεις είχε σχεδόν εκλείψει. Στη Σπάρτη, για παράδειγμα, ο πλούτος και κυρίως η γαιοκτησία είχε συγκεντρωθεί στα χέρια λίγων. Την εποχή που ο ’γης Δ' (244/3-241 π.Χ) ανέβηκε στο θρόνο το σώμα των σπαρτιατών πολιτών είχε μειωθεί κατά πολύ. Την γη κατείχε μία μικρή ομάδα πλουσίων, στην οποία ανήκαν και αρκετές γυναίκες. Η πλειοψηφία του πληθυσμού αποτελούνταν από ανθρώπους που είχαν χάσει την γη τους, τους κλάρους, και εν συνεχεία το δικαίωμα της σπαρτιατικής πολιτείας. ’λλοι πάλι είχαν υποβιβαστεί σε πολίτες δεύτερης κατηγορίας, τους υπομείονες, ενώ αρκετοί ήταν πνιγμένοι στα χρέη. Η Σπάρτη είχε πλέον φτάσει να αντιμετωπίζει την ίδια αγροτική κρίση - και τις κοινωνικές της συνέπειες- που είχε σημειωθεί στην Αθήνα μετά τους χρόνους του Σόλωνα, τρεισήμισι όμως αιώνες αργότερα. Προκειμένου να την επαναφέρει ο ’γης στη θέση ισχύος που κατείχε τα προηγούμενα χρόνια, αλλά και να ανακουφίσει τις οικονομικά ασθενέστερες τάξεις ώστε να αυξήσει και τη δική του δύναμη, επιχείρησε να προωθήσει μία οικονομική και κοινωνική μεταρρύθμιση.

Τα δύο βασικά μέτρα που είχε αποφασίσει να εφαρμόσει αφορούσαν την κατάργηση των χρεών (χρεών αποκοπή) και την επανακατανομή της γης (γης αναδασμός). Το δεύτερο μέτρο, ωστόσο, για να ισχύσει απαιτούσε να κατασχεθούν προηγουμένως εκτάσεις και να απελευθερωθούν δούλοι.

 Ο ’γης προχώρησε στην κατάργηση των χρεών που ήταν προς όφελος τόσο των φτωχών ακτημόνων όσο και της πλειοψηφίας των γαιοκτημόνων, των οποίων η γη ήταν κατά ένα μεγάλο μέρος της υποθηκευμένη. Το αποτέλεσμα αυτής της διστακτικότητάς του να ολοκληρώσει το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα ήταν να δολοφονηθεί από τους αντιπάλους του.

Ο Κλεομένης Γ', που τον διαδέχτηκε έξι χρόνια αργότερα, το 235 π.Χ., αποδείχτηκε πιο αποφασιστικός. Προσπάθησε να αποφύγει τα λάθη του ’γη και υιοθέτησε μια φιλολαϊκή στάση διακηρύσσοντας ότι μεταξύ των στόχων του ήταν η επαναφορά του παραδοσιακού νομοθετικού συστήματος (πάτριος πολιτεία) και η υιοθέτηση των μεταρρυθμίσεων του Λυκούργου. Τέλος, έδωσε την σπαρτιατική πολιτεία σε έναν αριθμό ξένων και περιοίκων που προέρχονταν από ισχυρές οικογένειες. Με τα παραπάνω μέτρα κατάφερε να ασκεί την αποκλειστική εξουσία της Σπάρτης. Σύντομα όμως έγινε κατανοητό, όχι μόνο από το λαό της Σπάρτης αλλά και από τις υπόλοιπες ελληνικές περιοχές, ότι ο Κλεομένης δεν αποσκοπούσε σε μία κοινωνική μεταρρύθμιση εκτός Σπάρτης. Σταδιακά άρχισε να χάνει τη μαζική υποστήριξη που είχε, γεγονός που τον οδήγησε αρχικά σε μία σειρά από πολεμικές ήττες, αργότερα στην πολιτική απομόνωση και τέλος στην αυτοκτονία.

ΔΕΛΦΟΙ. Tο πολιτικό γεγονός που καθόρισε την εξέλιξη του ιερού των Δελφών την Ελληνιστική εποχή υπήρξε η σταδιακή εξάρτησή του από την Αιτωλική Συμπολιτεία, η οποία συστήθηκε αρκετά νωρίς και μέχρι τα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. ήταν δεδομένη για τον ελληνικό κόσμο. Ιδιαίτερα μάλιστα μετά τις επιδρομές των Κελτών, οπότε οι Αιτωλοί αμύνθηκαν με επιτυχία προστατεύοντας το ιερό, απέκτησαν το δικαίωμα επέμβασης στις υποθέσεις του.

Μετά το Χρεμωνίδειο πόλεμο (267-262 π.Χ.), και ενόσω τα περισσότερα μέρη της Ελλάδας υπέφεραν από πολέμους και καταστροφές, οι Δελφοί υπό την αιτωλική προστασία ευδοκιμούσαν. Αυτή την περίοδο το ιερό του Απόλλωνα είχε γεμίσει από δώρα και αφιερώματα, τα πιο σπουδαία από τα οποία προέρχονταν από το αιτωλικό Κοινό. Για παράδειγμα ένα άγαλμα της Αιτωλίας, καθισμένης σε κελτικά άρματα, είχε αφιερωθεί στον Απόλλωνα Πύθιο σε ανάμνηση της απώθησης της κελτικής εισβολής, ενώ για τη νίκη των Αιτωλών εναντίον των Ακαρναναίων είχαν ανατεθεί στο ιερό αγάλματα της ’ρτεμης και του Απόλλωνα καθώς και των αιτωλών στρατηγών.

Από τα πλέον επιφανή δώρα στους Δελφούς ήταν η διάσημη στοά (pastas) που χρηματοδότησε ο ’τταλος και χτίστηκε λίγα χρόνια πριν το 223/2 π.Χ., οπότε και η δελφική Αμφικτιονία με σχετική της απόφαση περιόρισε τον αριθμό των αφιερωμάτων και των προσκυνητών στη στοά, προκειμένου να μη φθαρεί.

ΡΟΔΟΣ. Η μόνη ελληνική δύναμη που κατάφερε και διατήρησε την ανεξαρτησία της, τουλάχιστον έως το 168 π.Χ., ήταν η Pόδος. Ο πλούτος του νησιού προερχόταν από το ανεπτυγμένο του εμπόριο. Η γεωγραφική του θέση, σε συνδυασμό με τα φυσικά λιμάνια που διέθετε, το καθιστούσε κέντρο συναλλαγών. Η Ρόδος, λοιπόν, βρισκόταν στο σταυροδρόμι των θαλάσσιων οδών της Μεσογείου, από την Αίγυπτο, την Κύπρο και τη Φοινίκη προς το Αιγαίο, τη Μαύρη θάλασσα, την Ιταλία και τη βόρεια Αφρική. Βρισκόταν επομένως στην πλεονεκτική θέση να διαπραγματεύεται το εμπόριο σιτηρών και να μεσολαβεί μεταξύ των παραγωγών και των αγορών που θα το διέθεταν.

Από πολύ νωρίς, από το 306 π.Χ., είχε συνάψει συνθήκη με την Ρώμη. Δεν υπέκυψε στις απαιτήσεις του Δημήτριου Πολιορκητή και αντιμετώπισε επιτυχώς την πολιορκία του το 305-304 π.Χ. Είχε καλές σχέσεις με τους Πτολεμαίους, και αυτό λόγω της εξάρτησής της για τις εισαγωγές σιτηρών από την Αίγυπτο. Το 182-179 π.Χ., πολέμησε εναντίον του Ευμένη Β' της Περγάμου, επειδή προσπάθησε να της κλείσει την εμπορική οδό μεταφοράς σιτηρών προς τη Μαύρη θάλασσα. Τέλος, η Ρόδος επιχείρησε με το στόλο της να απαλλάξει το Αιγαίο από τη μάστιγα των πειρατών.

Η ζωή των κατοίκων βασιζόταν στο εμπόριο και στις τραπεζικές συναλλαγές. Εκτός από την παραγωγή κρασιού πιθανότατα το μοναδικό προϊόν που εξαγόταν- η γεωργία έπαιζε δευτερεύοντα ρόλο στην οικονομία του νησιού. Είναι γνωστό ότι στις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ. τα έσοδα της Ρόδου από τους τελωνειακούς δασμούς, ύψους 2%, ανέρχονταν σε ένα εκατομμύριο δραχμές ετησίως. Και βεβαίως, τόσο το εμπόριο όσο και οι δραστηριότητες των τραπεζών απέφεραν πολύ μεγαλύτερα κέρδη.

Πολιτισμός

Πάπυρος Αλεξανδρινής γραφής.

ΓΛΩΣΣΑ. Ως ελληνιστική ή αλεξανδρινή κοινή ορίζεται η απλοποιημένη αττική κυρίως διάλεκτος, η οποία από τους χρόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου και μέχρι περίπου τον 6ο αιώνα μ.Χ. γίνεται η επίσημη γραπτή και προφορική γλώσσα στις περιοχές της ανατολικής Μεσογείου. Η χρησιμοποίησή της από γλωσσικά ανομοιογενείς πληθυσμούς είχε ως αποτέλεσμα πολλά δομικά στοιχεία της να υποστούν απλοποιήσεις και γενικεύσεις, προκειμένου να διευκολυνθούν οι επικοινωνιακές ανάγκες των νέων φορέων της.

Σε φωνολογικό επίπεδο καταργήθηκε η διάκριση μεταξύ μακρών και βραχέων φωνηέντων, τα οποία έγιναν πλέον ισόχρονα. Οι δίφθογγοι μονοφθογγίστηκαν και συχνά ιωτακίστηκαν (π.χ. οι δίφθογγοι οι, ει δεν προφέρονται πλέον οϊ, εϊ αλλά ι). Η δασεία έπαψε να προφέρεται και ο τονισμός των λέξεων από μουσικός μετατράπηκε σε δυναμικό, η τονισμένη δηλαδή συλλαβή δεν προφερόταν πια σε μουσικά υψηλότερο τόνο αλλά πιο δυνατά από τις υπόλοιπες συλλαβές.

Σε μορφοσυντακτικό επίπεδο εμφανίστηκαν έντονες τάσεις για περιφραστική δήλωση έναντι της μονολεκτικής -που χαρακτήριζε τις διαλέκτους των κλασικών χρόνων- καθώς και για ένταξη σε γενικότερα δομικά σχήματα, όπως είναι για παράδειγμα η δημιουργία κοινών καταλήξεων. Σε λεκτικό επίπεδο παρατηρήθηκε η σημασιολογική διαφοροποίηση κάποιων λέξεων, ενώ υιοθετήθηκαν και αρκετές ξένες, κυρίως εβραϊκές και λατινικές.

Οι βασικότερες πηγές από όπου αντλούμε πληροφορίες για την ελληνιστική κοινή είναι οι επιγραφές, οι πάπυροι και τα κείμενα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Η περίοδος της ελληνιστικής κοινής είναι ιδιαίτερα σημαντική για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας, καθώς σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα διαμορφώθηκαν οι δομές εκείνες που θα επηρεάσουν καθοριστικά τη μεταγενέστερη νέα ελληνική.

Αναπαράσταση Βωμός του Δια.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ. "-Μώμος: Πες μου, Δία, όμως, πώς μας κουβαλήθηκαν ο ’ττις κι ο Κορύβας και ο Σαβάζιος; Ή εκείνος εκεί, ο Μίθρας ο Μήδος, με το μανδύα και την τιάρα του, που ούτε και ελληνικά δε μιλάει; Κι εσύ, σκυλομούρη ’νουβι, πώς νομίζεις ότι θα περάσεις για θεός, αν συνεχίσεις να γαυγίζεις; Ντρέπομαι, Δία, ν' αναφέρω τις ίβιδες και τις μαϊμούδες και τα τραγιά, και τ' άλλα πιο γελοία ζώα, που δεν ξέρω πώς ήρθανε από την Αίγυπτο και χώθηκαν στον Ουρανό. Πώς το ανέχεστε, θεοί, να βλέπετε να λατρεύονται το ίδιο με σας ή και περισσότερο; Kι εσύ, Δία, πώς το βλέπεις να σου φυτεύουν κέρατα κριαριού στο κεφάλι;

-Ζευς: Είναι πράγματι αισχρά όλα αυτά που λες, Μώμε, για τους Αιγύπτιους. Ωστόσο, τα περισσότερα απ' αυτά είναι ζητήματα συμβολισμού και δεν ταιριάζει καθόλου στους αμύητους να τα ειρωνεύονται".

ΠΟΙΗΣΗ – ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. Κατά την Ελληνιστική περίοδο οι κοινωνικοπολιτικές μεταβολές και η εμφάνιση νέων οικονομικών και πνευματικών κέντρων στην Ανατολή επηρεάζουν το θέατρο, που ίσως και να αποτελεί την περισσότερο εξαρτημένη από τα πολιτιστικά δρώμενα μορφή τέχνης. Το νέο είδος που δημιουργείται ονομάζεται συμβατικά Νέα Κωμωδία, η οποία αντλεί στοιχεία τόσο από την προγενέστερη κωμωδιογραφία -κυρίως από τις δύο τελευταίες κωμωδίες του Αριστοφάνη Eκκλησιάζουσες και Πλούτος- όσο και από τη Μέση Κωμωδία, ακόμη όμως και από τον τραγικό Ευριπίδη.

Σε σύγκριση με την αρχαία πολιτική κωμωδία, η ελληνιστική διαφοροποιείται ως προς τη θεματογραφία, αφού τα πολιτικά θέματα εγκαταλείπονται και το ενδιαφέρον αρχίζει να εστιάζεται σε καταστάσεις εμπνευσμένες από τις καθημερινές ασχολίες και στην παρουσίαση των ανθρώπινων χαρακτήρων της εποχής. Επιπλέον, όσον αφορά τη δομή της καθιερώνεται η διαίρεση σε πράξεις, ενώ τα χορικά άσματα παύουν να συνδέονται με την υπόθεση του έργου και χρησιμοποιούνται εμβόλιμα.

Σημαντικός εκπρόσωπος της Νέας Κωμωδίας, ο οποίος μάλιστα έγραψε και το μοναδικό σχεδόν ακέραια σωζόμενο έργο της, θεωρείται ο Μένανδρος (342/1-291/0 π.Χ). Πρόκειται για την κωμωδία του Δύσκολος, η οποία διδάχτηκε στα Λήναια το 317/6 π.Χ. Το περιεχόμενο των υπόλοιπων κωμωδιών, που δε διασώθηκαν, είναι γνωστό από μαρτυρίες άλλων έργων της εποχής, κυρίως όμως από αναφορές στην ιστοριογραφία.

Οι επιρροές που άσκησε η Νέα Κωμωδία στους λατίνους ποιητές, ιδιαίτερα στον Πλαύτο και τον Τερέντιο, συνέβαλαν αποφασιστικά στην εξέλιξη και στη διαμόρφωση του νεότερου ευρωπαϊκού δράματος.

Πλάτων.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ – ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η φιλοσοφία, εγκαταλείποντας σταδιακά την επιδίωξη της επιστημονικής γνώσης, προσανατολίστηκε στην ανακάλυψη και διδαχή του άριστου βίου και έγινε η περί τον βίον τέχνη. Η πρακτική αυτή χρησιμότητα καθόρισε ως ένα βαθμό και τις κατευθύνσεις της, αφού η μεταφυσική παραμερίστηκε από τις φιλοσοφικές αναζητήσεις, δίνοντας τη θέση της στην ηθική.

Η Αθήνα εξακολούθησε να αποτελεί πόλο έλξης για όσους ενδιαφέρονταν να αποκτήσουν φιλοσοφική παιδεία. Οι τέσσερις σημαντικές και ανταγωνιστικές σχολές της, οι οποίες ιδρύθηκαν τον 4ο αιώνα π.Χ., ήταν: η Ακαδημία του Πλάτωνα (387 π.Χ.), ο Περίπατος του Αριστοτέλη (335 π.Χ.) -που προέκυψε από αυτήν-, η Στοά του Ζήνωνος (306 π.Χ.) και ο Κήπος του Επίκουρου (301 π.Χ.). Με μόνη εξαίρεση τον Περίπατο του Αριστοτέλη, που παρήκμασε ήδη από τον 3ο αιώνα π.Χ., οι υπόλοιπες συνέχισαν να ακμάζουν σε ολόκληρη την Ελληνιστική περίοδο.

Οι σχολές είχαν έντονο κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αφού η πλειοψηφία των διευθυντών τους και το μεγαλύτερο μέρος των σπουδαστών τους -που είχαν καταλύσει στην Αθήνα- ήταν ξένοι, συνήθως Έλληνες από όλα τα μέρη του κόσμου αλλά και Φοίνικες, Καρχηδόνιοι, αργότερα και Ρωμαίοι. Μέχρι μάλιστα και ο ιερός Αυγουστίνος αποκαλούσε την Αθήνα "θεία πολιτεία" και "μητέρα ή μαία όλων των ελευθερίων τεχνών".

Κίονες Κορινθιακού ρυθμού.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους τα κτήρια κατασκευάζονται σε κλιμακωτά επίπεδα και με μνημειακότερες διαστάσεις σε σύγκριση με τα αντίστοιχά τους κλασικά. Αρχίζει σταδιακά να δίνεται έμφαση στο διακοσμητικό σε σχέση με το λειτουργικό χαρακτήρα των αρχιτεκτονικών μελών, ενώ διακρίνεται στις αρχιτεκτονικές δημιουργίες μία νέα ζωγραφική αντίληψη σε βάρος της κλασικής πλαστικότητας.

Ο ιωνικός ρυθμός επικρατεί παντού, αφού οι υψηλές και λεπτές αναλογίες των ιωνικών κιόνων, σε συνδυασμό τις περισσότερες φορές με τα περίτεχνα κορινθιακά κιονόκρανα, εξυπηρετούν καλύτερα τις διακοσμητικές απαιτήσεις των ελληνιστικών καλλιτεχνών.

Ο Μέγας Αλέξανδρος της Ακρόπολης. Ένα από τα ωραιότερα σωζόμενα γλυπτά του στρατηλάτη μετά την επίσκεψή του στην Αθήνα.

ΓΛΥΠΤΙΚΗ. Σε σύγκριση με τα ιδεαλιστικά πορτρέτα της Κλασικής περιόδου τα ελληνιστικά αποδίδουν με εντονότερο ρεαλισμό τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του απεικονιζόμενου προσώπου. Οι κινημένες και γεμάτες πάθος μορφές αντανακλούν με τον καλύτερο τρόπο τη φιλοσοφία της ίδιας της εποχής τους, που ενδιαφέρεται περισσότερο για την ταραχώδη διαδικασία του γίγνεσθαι και λιγότερο για την αυτάρκεια του είναι.

Σταδιακά η αντικατάσταση της κλασικής εξιδανίκευσης από έναν ατομικιστικό ρεαλισμό συντελέστηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αποτελέσει ένα από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσματα της ελληνιστικής προσωπογραφίας. Ιδιαίτερα από τον 3ο αιώνα π.Χ. ο άνθρωπος παύει να αποτελεί τον ενσαρκωτή στοιχείων αποκλειστικά υπερατομικών και μετατρέπεται σε φορέα μίας συνεχούς εσωτερικής πάλης με τον περιβάλλοντά του κόσμο. Παράλληλα τελειοποιούνται τα μορφολογικά εκείνα στοιχεία που αποδίδουν με απίστευτο ρεαλισμό το φύλο, την ηλικία, την κοινωνική τάξη, το επάγγελμα.

Ένα από τα σημαντικότερα θέματα της εποχής υπήρξε το πορτρέτο του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Μικροτεχνία Ελληνιστικής περιόδου.

ΤΕΧΝΕΣ. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η έντονη επιθυμία των μοναρχικών κύκλων για επίδειξη πλούτου βρήκε την καλύτερη έκφρασή της στη μικροτεχνία. Τα μικρά αυτά αντικείμενα από πολύτιμα υλικά αντικατοπτρίζουν τόσο τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής όσο και τις προτιμήσεις των κατόχων τους. Ο πολύμορφος χαρακτήρας τους και τα εικονογραφικά τους θέματα προέρχονται από το πλούσιο θεματολόγιο της μνημειακής τέχνης, όπως σκηνές από το διονυσιακό κύκλο, περίτεχνα φυτικά κοσμήματα και προσωπογραφίες ηγεμόνων.

Σημαντικό κλάδο της μικροτεχνίας αποτελεί η τορευτική με σημαντικά κέντρα τη νότια Ιταλία, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Ιδιαίτερη προτίμηση στα μικρά αντικείμενα από χρυσό, ασήμι και πολλές φορές από χαλκό έδειχναν οι ηγεμόνες των ελληνιστικών βασιλείων αλλά και οι πλούσιοι πολίτες. Παράλληλα αναπτύχθηκε και η λιθογλυπτική, δηλαδή η κατασκευή κειμήλιων λίθων, οι οποίοι χρησιμοποιούνταν ένθετοι σε κοσμήματα ή σε πολύτιμα σκεύη (τα λεγόμενα διάλιθα), ράβονταν όμως και σε ενδύματα. Σημαντικό κέντρο παραγωγής τους υπήρξε η Αλεξάνδρεια, ενώ μάλιστα κατά τους ύστερους ελληνιστικούς χρόνους οι γλύπτες Διοσκουρίδης, Σώστρατος και Απολλώνιος απέκτησαν και ρωμαϊκή πελατεία.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ. Ένα από τα σημαντικότερα πολιτικά συνθήματα, που βρήκε μεγάλη απήχηση στις ελληνιστικές πόλεις, ήταν το σύνθημα περί αποκατάστασης ή προστασίας της ελευθερίας τους. Οι Διάδοχοι σχεδόν αμέσως μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου - και στην προσπάθειά τους να κερδίσουν την εύνοια των Ελλήνων- χρησιμοποίησαν ως κοινό κήρυγμα την πρόθεσή τους να αποκαταστήσουν την ελευθερία των ελληνικών πόλεων, αν και το περιεχόμενο της έννοιας αυτής ήταν αρκετά διαφορετικό από εκείνο που είχε κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Oι πόλεμοι των Διαδόχων είχαν πολύ συχνά ως αντίκτυπο την αντιπαράθεση μεταξύ των δημοκρατικών και των ολιγαρχικών, οι οποίοι έπαιρναν το μέρος της μίας από τις δύο αντίπαλες δυνάμεις. Ο πρώτος μάλιστα που φαίνεται να χρησιμοποίησε το σύνθημα αυτό ήταν ο Πολυπέρχων, το 319/8 π.Χ., στην αντιπαράθεσή του με τον Κάσσανδρο και τον Αντίγονο Μονόφθαλμο. Με διάταγμα, που έστειλε σε όλες τις ελληνικές πόλεις, αποκαθιστούσε τα πολιτεύματά τους στη μορφή που είχαν την εποχή του Φιλίππου Β' και του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η πολιτική του Πολυπέρχοντα βρήκε απήχηση στις δημοκρατικές παρατάξεις αρκετών πόλεων -όπως στην Αθήνα- που πήγαν με το μέρος του.

Στην πραγματικότητα, βέβαια, επρόκειτο για την κατάλυση των ολιγαρχικών καθεστώτων που είχε λίγα χρόνια νωρίτερα εγκαθιδρύσει ο Αντίπατρος. Στις επιστολές τους προς τις ελληνικές πόλεις ή στα διατάγματά τους δεν καθοριζόταν ποτέ με σαφή τρόπο το περιεχόμενο που έδιναν στις έννοιες ελευθερία και αυτονομία. Επειδή όμως οι Έλληνες δεν έπαψαν ποτέ να θεωρούν την ελευθερία ως βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη της πόλης, εξακολούθησε να χρησιμοποιείται και να συγκινεί ως πολιτικό σύνθημα που εξυπηρετούσε τόσο τους ελληνιστικούς βασιλείς όσο και τις δημοκρατικές παρατάξεις των πόλεων στις οποίες στηρίζονταν.

Με αφορμή την αποκατάσταση ή τη διατήρηση της ελευθερίας τους, οι ελληνικές πόλεις εκδήλωναν την ευγνωμοσύνη τους με τιμητικά ψηφίσματα και ιδιαίτερα με τη θέσπιση λατρείας για τους ελευθερωτές Διαδόχους, οι οποίοι μάλιστα συχνά αποκαλούνταν και θεοί Σωτήρες.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ:

ΠΡΩΤΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1050-10ος α. π.Χ.

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (9ος-8ος α. π.Χ.)

8ος αι. π.Χ.: Έναρξη Β΄ αποικισμού.
Δημιουργούνται οι πρώτες ελληνικές πόλεις κράτη.
8ος αι. π.Χ. (γ΄ τέταρτο-τέλος): Α΄ Μεσσηνιακός πόλεμος
754/3 π.Χ.: ίδρυση της Ρώμης σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση.

ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (700-480 π.Χ.)

700 π.Χ. περίπου: Ληλάντιος πόλεμος μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας.
7ος αιώνας π.Χ., α΄ μισό: Ο Φείδωνας βασιλέας του Άργους.
683/1 π.Χ.: Kαθιερώνεται η ετήσια θητεία των αρχόντων στην Αθήνα.
669 π.Χ.: Νίκη του Άργους εναντίον της Σπάρτης.
658 π.Χ.: Ο Κύψελος τύραννος της Κορίνθου.
6ος αι. π.Χ., β΄ μισό: Β΄ Μεσσηνιακός Πόλεμος.
7ος αι. π.Χ., μέσα: Μεταρρύθμιση Λυκούργου στη Σπάρτη.
6ος αι. π.Χ., τέλος: Νομοθεσία Δράκοντα στην Αθήνα.
632 π.Χ.: Aπόπειρα του Kύλωνα να καταλάβει την εξουσία στην Aθήνα.
7ος αι. π.Χ., τέλος: Οι Αλευάδες επικεφαλής (ταγοί) του Κοινού των Θεσσαλών.
6ος α. π.Χ., αρχές: Α΄ Ιερός πόλεμος.
594/3 π.Χ.: Ο Σόλων άρχων στην Αθήνα.
562/1 π.Χ.: O Πεισίστρατος τύραννος στην Αθήνα.
546 π.Χ.: Ήττα των Λυδών από τους Πέρσες και κατάληψη της Ιωνίας. Νίκη της Σπάρτης ενάντια στο Άργος.
6ος αι. π.Χ., μέσα: Ίδρυση Πελοποννησιακής συμμαχίας.
540-522 π.Χ.: Τυραννίδα του Πολυκράτη στη Σάμο.
528/7 π.Χ: Θάνατος του Πεισιστράτου. Η εξουσία περνά στους γιους του Ίππαρχο και Ιππία.
510 π.Χ.: Τέλος της τυραννίδας στην Αθήνα.
508/7 π.Χ.: Μεταρρύθμιση του Κλεισθένη.
499-494 π.Χ.: Ιωνική επανάσταση.
494 π.Χ.: Άλωση της Μιλήτου από τους Πέρσες.
490 π.Χ.: Μάχη Μαραθώνα.
480 π.Χ.: Μάχη των Θερμοπυλών. Ναυμαχία Αρτεμισίου. Ναυμαχία Σαλαμίνας. Μάχη της Ιμέρας.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (479-323 π.Χ.)

479 π.Χ.: Μάχη Πλαταιών και Μυκάλης.
478 π.Χ.: Ίδρυση της Δηλιακής συμμαχίας.
478-450 π.Χ.: Εκστρατείες Κίμωνα ενάντια στους Πέρσες.
472/1 π.Χ.: Οστρακισμός του Θεμιστοκλή.
465 π.Χ.: Αποστασία και ήττα των Θασίων από τους Αθηναίους.
462/1 π.Χ.: Οστρακισμός Κίμωνα και δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη.
457/6 π.Χ.: Οι ζευγίτες εκλέγονται για πρώτη φορά άρχοντες.
454 π.Χ.: Μεταφορά του συμμαχικού ταμείου από τη Δήλο στην Αθήνα.
454-449 π.Χ.: Αποστασία των ευβοϊκών πόλεων.
449/8 π.Χ.-432 π.Χ.: Οικοδόμηση Παρθενώνα.
451/0 π.Χ.: Νόμος του Περικλή για την ιδιότητα του αθηναίου πολίτη.
450 π.Χ. περίπου: Η πρώτη γραπτή καταγραφή του ρωμαϊκού δικαίου (Δωδεκάδελτος).
450/49 π.Χ: Β΄ Ιερός Πόλεμος.
449 π.Χ.: Ειρήνη του Καλλία.
444 π.Χ.: Ίδρυση της αποικίας των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία από τους Αθηναίους.
443/2 π.Χ.: Οστρακισμός Θουκυδίδη.
440 π.Χ.: Αποστασία της Σάμου και κατάληψή της από τους Αθηναίους.
435 π.Χ.: Σύγκρουση Κέρκυρας και Κορίνθου.
432 π.Χ.: Απαγόρευση εισόδου των μεγαρικών πλοίων στα λιμάνια των πόλεων της αθηναϊκής συμμαχίας, πολιορκία της Ποτείδαιας από τους Αθηναίους.
431-404 π.Χ.: Πελοποννησιακός πόλεμος.
430/29 π.Χ.: Λοιμός στην Αθήνα, θάνατος Περικλή.
425 π.Χ.: Παράδοση των Σπαρτιατών που είχαν αποκλειστεί στη Σφακτηρία της Πύλου στους Αθηναίους.
422 π.Χ.: Θάνατος του Κλέωνα και του Βρασίδα στην Αμφίπολη.
421 π.Χ.: Ειρήνη του Νικία.
416 π.Χ.: Καταστροφή της Μήλου από τους Αθηναίους.
415-413 π.Χ.: Σικελική εκστρατεία.
411 π.Χ.: Ολιγαρχική μεταρρύθμιση στην Αθήνα.
406 π.Χ.: Νίκη Αθηναίων κατά Σπαρτιατών στις Αργινούσες.
405 π.Χ.: Νίκη Σπαρτιατών κατά Αθηναίων στους Αιγός ποταμούς.
404 π.Χ.: Τέλος Πελοποννησιακού πολέμου και ήττα Αθηναίων.
404/3 π.Χ.: Καθεστώς τριάκοντα τυράννων στην Αθήνα.
403 π.Χ.: Αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Αθήνα.
401 π.Χ.: Εκστρατεία Μυρίων του Ξενοφώντα.
399 π.Χ.: Θάνατος Σωκράτη.
395 π.Χ.: Έναρξη Κορινθιακού πολέμου.
386 π.Χ.: Ανταλκίδειος Ειρήνη.
378 π.Χ.: Ίδρυση Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας.
371 π.Χ.: Μάχη στα Λεύκτρα.
362 π.Χ.: Μάχη στη Μαντίνεια. Ανεξαρτοποίηση Μεσσηνίας και Αρκαδίας.
358 π.Χ.: Ο Φίλιππος Β΄ ανεβαίνει στον θρόνο της Μακεδονίας.
357-355 π.Χ.: Συμμαχικός πόλεμος (Αθηναίοι εναντίον των συμμάχων τους).
356 π.Χ.: Γέννηση Μεγάλου Αλεξάνδρου.
356-346 π.Χ.: Γ΄ Ιερός Πόλεμος. Ο Φίλιππος Β΄ αναμειγνύεται στα πολιτικά πράγματα της νοτίου Ελλάδος και, μετά την νίκη του απέναντι  στους ιερόσυλους Φωκείς αποκτά τους ψήφους είχαν οι τελευταίοι στην Αμφικτυονία των Δελφών.
347 π.Χ.: Θάνατος Πλάτωνα.
338 π.Χ.: Μάχη Χαιρώνειας.
337 π.Χ.: Συνθήκη Κορίνθου. Απόφαση Ελλήνων για εκστρατεία εναντίον των Περσών.
336 π.Χ.: Δολοφονία Φιλίππου Β΄.
335 π.Χ.: Ο Αλέξανδρος Γ΄ αποβιβάζεται στην Ασία.
334 π.Χ.: Μάχη στον Γρανικό.
333 π.Χ.: Μάχη Ισσού.
333-320 π.Χ.: Ο ρήτορας Λυκούργος αναλαμβάνει την διαχείρηση των οικονομικών της Αθήνας.
331 π.Χ.: Μάχη στα Γαυγάμηλα και κατάληψη Σούσων και Βαβυλώνας.
322 π.Χ.: Ίδρυση Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου. Θάνατος Δημοσθένη και Αριστοτέλη.
323 π.Χ.: Θάνατος Αλεξάνδρου.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

323-322 π.Χ.: Λαμιακός πόλεμος.
322-320 π.Χ.: Α΄ πόλεμος μεταξύ των Διαδόχων του Αλεξάνδρου.
320 π.Χ.: Συμφωνία Τριπαραδείσου.
320-311 π.Χ.: Β΄ πόλεμος Διαδόχων.
311 π.Χ.: Η ειρήνη μεταξύ των διαδόχων. Η Ασία στον Αντίγονο Μονόφθαλμο, η Μακεδονία στον Κάσσανδρο, η Θράκη στο Λυσίμαχο, η Αίγυπτος στον Πτολεμαίο και οι ανατολικές σατραπείες στον Σέλευκο.
317-307 π.Χ.: Ο Δημήτριος ο Φαληρεύς διοικητής της Αθήνας.
310 π.Χ.: Ο Ζήνων ο Κιτιεύς ιδρύει τη στωική σχολή στην Αθήνα.
307 π.Χ.: Ο Επίκουρος ιδρύει τη φιλοσοφική σχολή του στην Αθήνα.
301 π.Χ.: Μάχη στην Ιψό. Ήττα του Αντίγονου του Μονόφθαλμου και του Δημήτριου του Πολιορκητή.
300 π.Χ.: Ίδρυση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας.
280-275 π.Χ.: Πόλεμος Ρώμης-Πύρρου.
281/0 π.Χ.: Ίδρυση της Αχαϊκής Συμπολιτεία.
279 π.Χ. Εισβολή των Γαλατών στην Ελλάδα και απόκρουσή τους στη Μακεδονία και τους Δελφούς.
276 π.Χ.: Ο Αντίγονος Γονατάς βασιλιάς της Μακεδονίας.
274-271 π.Χ.: Α΄ Συριακός πόλεμος μεταξύ Πτολεμαίων και Σελευκιδών.
267-262 π.Χ.: Χρεμωνίδειος πόλεμος (Πτολεμαίος Β΄ εναντίον Αντιγόνου Γονατά). Ο Αντίγονος υπερισχύει και εισέρχεται στην Αθήνα.
264-241 π.Χ.: Α΄ Καρχηδονιακός πόλεμος.
263-241 π.Χ.: Ο Ευμένης Α΄ γίνεται βασιλιάς της Περγάμου. Αρχίζει η δυναστεία των Ατταλιδών.
3ος αι. π.Χ. (μέσα): Ο ιατρός Ερασίστρατος από την Κέα Κείος κατανοεί την λειτουργία της καρδιάς και των νεύρων. Συγγραφή των Αργοναυτικών του Απολλοδώρου.
260-253 π.Χ.: Β΄ Συριακός πόλεμος.
246 π.Χ.: Ο Ερατοσθένης γίνεται διευθυντής στην βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και υπολογίζει την περίμετρο γης.
246-241 π.Χ.: Γ΄ Συριακός πόλεμος.
244-241 π.Χ.: Ο Άγης Δ΄ αποτυγχάνει να εισάγει μεταρρυθμίσεις στην Σπάρτη.
239 π.Χ.: Πόλεμος Μακεδονίας με Αχαϊκή και Αιτωλική Συμπολιτεία.
238-227 π.Χ.: Πόλεμος του Αττάλου της Περγάμου εναντίον των Γαλατών.
235-222 π.Χ.: Ο βασιλιάς της Σπάρτης Κλεομένης Γ΄ αναδιοργανώνει το σπαρτιατικό κράτος.
221 π.Χ.: Ο Φίλιππος Ε' ανέρχεται στο θρόνο του μακεδονικού βασιλείου.
219-217 π.Χ.: Δ΄ Συριακός πόλεμος.
218-201 π.Χ.: Β΄ Καρχηδονιακός πόλεμος.
214-205 π.Χ.: Α΄ Μακεδονικός πόλεμος μεταξύ Ρώμης/Αιτωλικής Συμπολιτείας και Φιλίππου. Συνθήκη Φοινίκης.
212 π.Χ.: Θάνατος του Αρχιμήδη στην πολιορκεία των Συρακουσών από τους Ρωμαίους.
203-200 π.Χ.: Ε΄ Συριακός πόλεμος.
200-197 π.Χ.: Β΄ Μακεδονικός πόλεμος μεταξύ Ρώμης και Φιλίππου και ήττα του δευτέρου στις Κυνός Κεφαλές.
197-194 π.Χ.: Ο ύπατος Τ. Κ. Φλαμινίνος ελέγχει τα ελληνικά πολιτικά πράγματα με έδρα την Ελάτεια.
194 π.Χ.: Ο ρωμαϊκός στρατός αποχωρεί από την Ελλάδα.
192-188 π.Χ.: Πόλεμος μεταξύ Αντίοχου Γ΄ και Ρώμης. Ήττα του πρώτου στην Μαγνησία και συνθηκολόγησή του στην Απάμεια.
179 π.Χ.: Θάνατος Φιλίππου Ε΄. Τον διαδέχεται ο γιος του Περσέας.
171-167 π.Χ.: Γ΄ Μακεδονικός πόλεμος.
170-168 π.Χ.: ΣΤ΄ Συριακός πόλεμος.
167 π.Χ.: Ήττα του Περσέα από τον Αιμίλιο Παύλο και διαίρεση της Μακεδονίας σε 4 τμήματα.
149-146 π.Χ.: Γ΄ Καρχηδονιακός πόλεμος και καταστροφή της Καρχηδόνας.
148 π.Χ.: Δ΄ Μακεδονικός πόλεμος. Η Μακεδονία γίνεται ρωμαϊκή επαρχία.
147-146 π.Χ.: Πόλεμος Ρώμης-Αχαϊκής Συμπολιτείας. Καταστροφή Κορίνθου και διάλυση της Συμπολιτείας.
133 π.Χ.: Ο Άτταλος Γ΄ της Περγάμου κληροδοτεί το βασίλειό του στη Ρώμη. Αγροτικές μεταρρυθμίσεις του Τίτου και Γαΐου Γράκχου στην Ιταλία.
129 π.Χ.: Δημιουργία της ρωμαϊκής επαρχίας της Ασίας.
1ος αι. π.Χ. (γενικά): Συγγράφουν τα έργα τους ο Διόδωρος ο Σικελός, ο Τίτος Λίβιος, ο Βιργίλιος, ο Σαλλούστιος και ο Οράτιος, ενώ ξεκινά την συγγραφή του και ο Στράβωνας.
88-85 π.Χ.: Α΄ Μιθριδατικός πόλεμος.
86 π.Χ.: Ο Σύλλας καταλαμβάνει την Αθήνα και προκαλεί σημαντικές καταστροφές.
83-82 π.Χ.: Β΄ Μιθριδατικός πόλεμος.
73-71 π.Χ.: Εξέγερση Σπάρτακου.
74-63 π.Χ.: Γ΄ Μιθριδατικός πόλεμος.
66-63 π.Χ.: Νίκη του Πομπήιου επί του Μιθριδάτη και αναδιοργάνωση της  Ανατολής από τους Ρωμαίους. Διάλυση του βασιλείου των Σελευκιδών.
60 π.Χ.: Πρώτη Τριανδρία (Πομπήιος, Κράσσος, Καίσαρας).
49 π.Χ.: Εμφύλιος Πομπήιου-Καίσαρα..
48 π.Χ.: Επικράτηση Καίσαρα στα Φάρσαλα.
47-44 π.Χ.: Δικτατορία και θάνατος Ιουλίου Καίσαρα.
43-42 π.Χ.: Ο Βρούτος και ο Κάσσιος κυβερνήτες του ανατολικού τμήματος.
43 π.Χ.: Δεύτερη Τριανδρία (Αύγουστος, Αντώνιος, Λέπιδος).
42 π.Χ.: Μάχη στους Φιλίππους, θάνατος Βρούτου και Κάσσιου.
41-32 π.Χ.: Ο Μάρκος Αντώνιος κυβερνήτης του ανατολικού τμήματος.
31 π.Χ.: Ναυμαχία στο Άκτιο και νίκη του Οκταβιανού επί του Αντώνιου.

Πηγές:
http://www.fhw.gr
http://greekworldhistory.blogspot.gr
http://vakatsarou.blogspot.gr
http://www.greek-language.gr
http://ekomisa.blogspot.gr
http://www.lifo.gr
http://www.archaiologia.gr
https://el.wikipedia.org
http://local.e-history.gr
http://www.lifo.gr
https://eurotas.wordpress.com
http://amphipolis.gr