Νεοελληνική τέχνη, 20ος– 21ος αιώνας

Μοντερνισμός

(Λογοτέχνες της Γενιάς του ’30)

Οι καλλιτέχνες που γεννήθηκαν κατά την καμπή του αιώνα και τα πρώτα χρόνια του 20^ου , είναι γνωστοί ως «Γενιά του '30». Ο όρος αυτός καθιερώθηκε εξ' αρχής στην λογοτεχνία, αναφερόμενος σε μια ομάδα νέων λογοτεχνών, κυρίως ποιητών που συνδέονται με την εισαγωγή των πρωτοποριακών ρευμάτων στην Ελλάδα και την συνειδητή προσπάθεια τους να τους δώσουν ελληνική χροιά. Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και η Μικρασιατική καταστροφή δημιούργησαν την ανάγκη μιας εθνικής αυτοβεβαίωσης που εκφράστηκε με την στροφή στην παράδοση, μια τάση που επικράτησε και στην Ευρώπη. Αυτή η τάση είχε διαφανεί στην αρχή του αιώνα στην τοπιογραφία με την ιδιαίτερη αποτύπωση της ελληνικής φύσης και φωτός. Τελικά ωρίμασε στην δεκαετία του '30, οπότε καλλιτέχνες και λογοτέχνες αναζήτησαν πρότυπα στην ελληνική παράδοση και τα πάντρεψαν με την μοντέρνα τέχνη δημιουργώντας έναν ελληνικό μοντερνισμό.

(Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας)

Χάρη σε αυτήν την γενιά ένα πλήθος ρευμάτων (φωβισμός, εξπρεσιονισμός, κυβισμός, μεταφυσική ζωγραφική, συμβολισμός, σουρεαλισμός) εισδύει στην Ελλάδα και επηρεάζει την τέχνη, τα οποία και γίνονται τα εικαστικά ιδιώματα της πρώτης πεντηκονταετίας του 20^ου αιώνα. Κινήματα όμως με καθαρά νοητικό χαρακτήρα, όπως ο κυβισμός και η αφαίρεση, δεν υιοθετήθηκαν στην Ελλάδα με την αυστηρά τυπική τους μορφή και δεν βρήκαν και σημαντική ανταπόκριση.

 

 

 

 

(Κωνσταντίνος Παρθένης, Κωνσταντίνος Μαλέας, Νικόλαος Λύτρας, Σπύρος Παπαλουκάς)

Στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα για πρώτη και ίσως για τελευταία φορά, με μερικές εξαιρέσεις, στην ζωγραφική, το ελληνικό ύπαιθρο γίνεται αντικείμενο σοβαρού ζωγραφικού προβληματισμού. Με πρότυπο τα γαλλικά μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα, ο Κωνσταντίνος Παρθένης, ο Κωνσταντίνος Μαλέας, ο Νικόλαος Λύτρας και λίγο αργότερα ο Σπύρος Παπαλουκάς θα επιχειρήσουν και τελικά θα βρουν ένα χρωματικό ιδεόγραμμα του ελληνικού φωτός. Τα έργα τους εντάσσονται αβίαστα στο πνεύμα του Μοντερνισμού. Σιγά σιγά όμως από τον υπαιθρισμό περνάμε στον ανθρωποκεντρισμό. Η νόηση κυριαρχεί της αίσθησης, σχηματοποιείται το σχέδιο και η σύνθεση και το χρώμα απομακρύνεται από την πραγματικότητα και γίνεται πιο πνευματικό. Οι καλλιτέχνες πραγματεύτηκαν την θεματική του ελληνικού χώρου με ελευθερία και υποκειμενικότητα, όχι μόνο σε ό,τι πρότεινε η πραγματικότητα, αλλά και απέναντι στις διάφορες τεχνοτροπικές τάσεις. Αυτό που πραγματικά εκτιμάται στο έργο τους είναι ο βαθμός διαφοροποίησης και το προσωπικό ύφος.

Ο Μικρασιάτης Φώτης Κόντογλου αναζητεί πηγές έμπνευσης αποκλειστικά στο Βυζάντιο και στην ανατολική παράδοση, απορρίπτοντας κάθε επαφή με την δυτική τέχνη. Η προσωπικότητα και οι ιδέες του θα επηρεάσουν πολλούς καλλιτέχνες της Γενιάς του ’30.

 

Ο Γιάννης Τσαρούχης κατανοεί το αδιέξοδο της διδασκαλίας του Κόντογλου και ανοίγει έναν γόνιμο διάλογο με πολλές παραδόσεις (ελληνιστική ζωγραφική, Βυζάντιο, Αναγέννηση, λαϊκή τέχνη), πάντα μέσα από τον προβληματισμό της σύγχρονης τέχνης, ιδιαίτερα του Ανρί Ματίς.

 

 

 

 

Το δίδαγμα του Κόντογλου συμφιλιώνεται με τους κώδικες της μεταφυσικής ζωγραφικής στο έργο του Νίκου Εγγονόπουλου. Μέσα σε αυτό το κλίμα η Γενιά του ’30 ανακαλύπτει την αξία της τέχνης λαϊκών καλλιτεχνών, όπως είναι ο ζωγράφος του Μακρυγιάννη και ο Θεόφιλος.

 

 

 

Ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας ζωγραφίζει τοπία, εσωτερικά και νεκρές φύσεις σε ένα ύφος μετακυβιστικό, με φως και χρώμα ελληνικό. Σε αρκετούς καλλιτέχνες της Γενιάς του ’30 ανιχνεύεται η επίδραση της κλασικιστικής φάσης του Αντρέ Ντεραίν, που έφτασε στην Ελλάδα μέσω του χαράκτη και ζωγράφου Δημήτρη Γαλάνη.

 

 

Στην Ελλάδα και γενικά στον Νότο ο Εξπρεσιονισμός σπανίζει. Ίσως γιατί το φως της Μεσογείου απορροφά τις ψυχικές εκρήξεις, σκορπίζει τα φαντάσματα. Η Γενιά του ’30, ωστόσο, μας έδωσε μερικούς εξπρεσιονιστές. Ο μεγαλύτερος και πιο αυθεντικός Έλληνας εξπρεσιονιστής παραμένει ο Γιώργος Μπουζιάνης. Δημιουργεί ένα ζωγραφικό σύμπαν που ενοικείται από τα πάθη του ανθρώπου, τα οποία εξελίσσονται σε πάθη της μορφής και πάθη της ζωγραφικής ύλης. Στην «Γενιά του '30» ανήκουν κι άλλοι ζωγράφοι, όπως ο Σπύρος Βασιλείου, ο Αγήνωρ Αστεριάδης, ο Δημήτρης Γιολδάσης κτλ.

 

Από τους επιγόνους της «Γενιάς του '30», μετά τον πόλεμο, το πιο αξιόλογο ίσως είναι το πολυδιάστατο έργο του Γιάννη Μόραλη.

 

 

 

 

 

 

 

 

Αλλά κι αργότερα τα έργα των Δημήτρη Μυταρά, Αλέκου Φασιανού, Γιάννη Γαΐτη, Γιώργου Γουναρόπουλου και πολλών άλλων είναι εξίσου σημαντικά.

(Κώστας Σπυρόπουλος)

Με την πάροδο του χρόνου πολλοί καλλιτέχνες στράφηκαν προς τα νέα ευρωπαϊκά και αμερικάνικα ρεύματα, όπως αυτό της Αφαίρεσης, Ποπ-Αρτ, Νέου Ρεαλισμού κτλ. Κατά το β' μισό του 20ου αιώνα η ελληνική ζωγραφική εδραιώνει την θέση της στην διεθνή καλλιτεχνική σκηνή, με την ενεργή συμμετοχή των καλλιτεχνών στα δρώμενα των μεγάλων καλλιτεχνικών κέντρων Ευρώπης και Αμερικής. Στις δεκαετίες του ’60 και ’70 η ελληνική τέχνη όχι μόνο κατάφερε να συντονιστεί απόλυτα με τα διεθνή πρωτοποριακά ρεύματα, αλλά τα πλούτισε και με πρωτότυπες ερευνητικές προτάσεις.

(Γεώργιος Μπονάνος Θωμάς Θωμόπουλος, Αντώνιος Σώχος)

Η γλυπτική αποδεσμεύεται σταδιακά από τα πρότυπα του κλασικισμού με την εισαγωγή της ρεαλιστικής θεματολογίας και απόδοσης και την προσπάθεια προσαρμογής στις νέες ευρωπαϊκές αντιλήψεις άρχισε ήδη να εμφανίζεται από την τελευταία τριακονταετία του 19ου αιώνα. Ο απόηχος των κλασικιστικών διδαγμάτων φτάνει, σε ορισμένες περιπτώσεις, ως το τέλος της πρώτης εικοσαετίας του αιώνα και η τυποποιημένη θεματογραφία εξακολουθεί να επιβιώνει. Οι επίσημες παραγγελίες συνεχίζονται και ιδιαίτερα μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και κατά την διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά, εντείνεται η παραγωγή ηρώων. Στις ελεύθερες συνθέσεις συνδυάζονται τα πρότυπα της αρχαίας ελληνικής τέχνης, ιδιαίτερα της αρχαϊκής και αυτής του αυστηρού ρυθμού, με τα πρωτοποριακά ευρωπαϊκά ρεύματα. Όπως για παράδειγμα ο γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος που, αν και στράφηκε στον ρεαλισμό, παρέμεινε λάτρης της αρχαίας ελληνικής τέχνης, και ο επί σειρά ετών καθηγητής στην Σχολή Καλών Τεχνών Θωμάς Θωμόπουλος που χωρίς να εγκαταλείψει την επίσημη γλυπτική των παραγγελιών, ασχολήθηκε παράλληλα με μυθολογικές και αλληγορικές παραστάσεις. Ο Αντώνιος Σώχος στρέφεται στην αρχαία ελληνική τέχνη και την λαϊκή παράδοση, χωρίς συγχρόνως να αγνοήσει τις τάσεις της ευρωπαϊκής γλυπτικής.

(Γιαννούλης Χαλεπάς και Θανάσης Απάρτης)

Παρά το γεγονός ότι οι συντηρητικές τάσεις εξακολουθούν να εκπροσωπούνται από ορισμένους γλύπτες, όλο και περισσότεροι στρέφονται στα σύγχρονα ρεύματα. Η μαθητεία στο εξωτερικό και η επαφή με τα ποικίλα στιλιστικά ρεύματα οδηγεί σε πειραματισμούς με διάφορες τάσεις, ακόμη και στα υλικά με την επιβολή κυρίως του μετάλλου και στην διαφορετική αντιμετώπιση της φόρμας σε σχέση με το χώρο. Όπως στο έργο του Κώστα Δημητριάδη και του Γρηγορίου Ζευγώλη που δηλώνεται σαφέστατα η υιοθέτηση των πλαστικών αντιλήψεων του Ροντέν. Γύρω στο 1925 επανέρχεται στο προσκήνιο ο Γιαννούλης Χαλεπάς με ένα ολότελα διαφορετικό ύφος, ενώ ο Θανάσης Απάρτης θα υιοθετήσει απόλυτα την ρεαλιστική έκφραση

(Μιχάλης Τόμπρος, Γιώργος Ζογγολόπουλος)

Μετά τον πόλεμο, κυρίως όμως από τις αρχές της δεκαετίας του ΄60, αρκετοί είναι εκείνοι που θα στραφούν σε αφαιρετικά ή εντελώς αφηρημένα σχήματα. Ο ανθρωποκεντρισμός παράλληλα, αν και υποχωρεί, δεν εγκαταλείπεται εντελώς, αλλά προβάλλεται με νέο ύφος. Οι πειραματισμοί κάθε είδους, η χρησιμοποίηση νέων δυνατοτήτων που προσφέρει η επιστήμη και η τεχνολογία είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το έργο αρκετών καλλιτεχνών που παρουσίασαν τον κύριο όγκο του έργου τους μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, δρώντας συχνά εκτός ελληνικού χώρου. Ο γλύπτης που συνειδητά θα πειραματιστεί με τις νεότερες αντιλήψεις του κυβισμού και του σουρεαλισμού, είναι ο Μιχάλης Τόμπρος, ενώ ο Γιώργος Ζογγολόπουλος είναι από τους πρώτους που θα προχωρήσει σταδιακά στην σχηματοποίηση και την αφαίρεση, θα πειραματιστεί με κονστρουκτιβιστικές φόρμες και θα εισαγάγει στο έργο του τα στοιχεία της κίνησης, του νερού και του ήχου.

(Χρήστος Καπράλος, Κώστας Κουλεντιανός)

Η ανεικονική έκφραση κέρδισε και τον Αχιλλέα Απέργη, η Μπέλλα Ραφτοπούλου παρέμεινε πιστή στην παραστατική απεικόνιση και το απευθείας λάξευμα της πέτρας ενώ ο Χρήστος Καπράλος προχώρησε σταδιακά σε πιο αφαιρετική απόδοση. Ο Γιάννης Παππάς παρέμεινε πιστός στην ανθρωποκεντρική απεικόνιση, η Φρόσω Ευθυμιάδη-Μενεγάκη σφυρηλατεί κατευθείαν στο μέταλλο, το ίδιο και ο Κώστας Κουλεντιανός.

 

(Τάκης Βασιλάκης, Χρύσα Βαρδέα, Γεράσιμος Σκλάβος)

Ο Θόδωρος (Παπαδημητρίου) αξιοποιεί τα ντανταϊστικά και σουρεαλιστικά πρότυπα, απομυθοποιεί το έργο τέχνης και με διάφορους χειρισμούς και δρώμενα, και επιζητά ιδιαίτερα την συμμετοχή του κοινού. Τα «Σινιάλα» και τα «Τηλεμαγνητικά» του Τάκι (Βασιλάκη) και οι κατασκευές σωληνώσεων με νέον από πλαστικό, γυαλί ή πλεξιγκλάς της Χρύσας ( Βαρδέα-Μαυρομιχάλη) αποτελούν αναζητήσεις προς την χρησιμοποίηση νέων υλικών, την εκμετάλλευση του φωτός, της κίνησης και του ήχου, αλλά και των δυνατοτήτων που προσφέρει η επιστήμη και η τεχνολογία. Τέλος, παραδοσιακός ως προς το υλικό αλλά πρωτοπόρος στην αντίληψη και στην διαπραγμάτευση της φόρμας υπήρξε ο Γεράσιμος Σκλάβος.

(Δημήτρης Πικιώνης και ο Άρης Κωνσταντινίδης)

Στην αρχιτεκτονική ο Νεοκλασικισμός διατηρήθηκε και στις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα, ο οποίος ενίοτε έκλινε προς το νεομπαρόκ. Εκδηλώνεται παράλληλα κι ένας ριζοσπαστικότερος εκλεκτικισμός ενώ κάνει την εμφάνισή του και το Αρ Νουβό. Το παραδοσιοκρατικό κίνημα, με την απλότητα, την ειλικρίνεια και την γεωμετρική αρμονία, εμπνεόμενο κυρίως από τον Λε Κορμπυζιέ και το Μπάουχαους οδήγησε στον ελληνικό μοντερνισμό που εκδηλώθηκε ήδη από το 1930. Παρατηρείται επίσης κι ένας κλασικισμός με στοιχεία Αρ Ντεκό. Στην δεκαετία του 1950 μερικοί από τους επιζώντες πρωτοπόρους του προπολεμικού μοντερνισμού και οι νεότερες γενιές αρχιτεκτόνων κατόρθωσαν να παλινορθώσουν τον μοντερνισμό ο οποίος γίνεται το κατεξοχήν «ελληνικό» στυλ, παρότι ξενόφερτος. Κύριοι εκφραστές του υπήρξαν δύο από τους μεγαλύτερους Έλληνες αρχιτέκτονες του αιώνα, ο Δημήτρης Πικιώνης και ο Άρης Κωνσταντινίδης. Έκτοτε, οι Έλληνες αρχιτέκτονες προσπάθησαν να παρακολουθήσουν τα κύρια ρεύματα της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής, αλλά ταυτόχρονα βρήκαν συχνά τον τρόπο να προσδώσουν στα έργα τους έναν πρόδηλα τοπικό χαρακτήρα.

(Τάκης Ζενέτος)

Άλλοι σημαντικοί αρχιτέκτονες ήταν ο Νίκος Μητσάκης, ο Πάτροκλος Καραντινός, ο Νίκος Βαλσαμάκης, ο Τάκης Ζενέτος, ο Βασίλειος Κασσάνδρας, ο Αλέξανδρος Τομπάζης κ.α.

 

 

(Γιάννης Κεφαλληνός)

Τέλος, η χαρακτική κατοχυρώθηκε επίσημα σαν τέχνη μετά το 1930, όταν ανέλαβε την αντίστοιχη έδρα στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών ο Γιάννης Κεφαλληνός και δημιούργησε το πρώτο εργαστήρι – κυψέλη σπουδαίων καλλιτεχνών. Βεβαίως, χαράκτες υπήρχαν και πριν, από τον 19ο αιώνα και ήταν μαθητές κυρίως του Αγαθάγγελου Τριανταφύλλου, του Αριστείδη Ροβέρτου και του Νικολάου Φέρμπου και υπήρξαν κατ' εξοχήν ξυλογράφοι. Είναι γεγονός όμως, πως έως και τις αρχές του 20^ου αιώνα, η χαρακτική ήταν σχετικά άγνωστη στην Ελλάδα, ενώ είχε εφαρμογές μόνο στην εικονογράφηση βιβλίων ή περιοδικών από επαγγελματίες τεχνίτες ξυλογράφους, οι οποίοι μετέφεραν έργα ξένων ή και Ελλήνων καλλιτεχνών σε έντυπα.

(Λυκούργος Κογεβίνας, Δημήτρης Γαλάνης)

Το φαινόμενο αυτό ανατράπηκε την στιγμή που ορισμένοι ζωγράφοι μαθήτευσαν σε σχολές της Ευρώπης. Η αρχή έγινε μόλις το 1909, με τις πρώτες οξυγραφίες του Λυκούργου Κογεβίνα, ενώ ο Δημήτρης Γαλάνης χαρακτηρίζεται από τους πρωτοπόρους στην τέχνη του κι ένας πολύτιμος αρωγός στην εξέλιξη και γνωριμία του ελληνικού κοινού με την χαρακτική. Άλλοι αξιόλογοι ζωγράφοι της εποχής που επιδόθηκαν στην τέχνη της χαρακτικής, ήταν ο Μάρκος Ζαβιτζιάνος κι ο Νικόλαος Βεντούρας, υμνητής του κερκυραϊκού τοπίου.

(Τάσσος (Αναστάσιος Αλεβίζος), Βάσω Κατράκη)

Ο Γιάννης Κεφαλληνός δεν επηρέασε μόνο αλλά διαμόρφωσε τους σπουδαστές που τον παρακολούθησαν από το 1933 ως το 1957. Οι: Τάσσος (Αναστάσιος Αλεβίζος), Βάσω Κατράκη, Χρίστος Δαγκλής, Κώστας Γραμματόπουλος, Γιώργος Μόσχος, Τηλέμαχος Κάνθος, Γιάννης Μόραλης, Γιώργος Βελισσαρίδης, Λέλα Πασχάλη, Λουΐζα Μοντεσάντου, Γιώργης Βαρλάμος, Λάμπρος Ορφανός, Ελένη Κωνσταντινίδη ήταν μερικοί από αυτούς, στους οποίους φρόντισε να μεταβιβάσει τη σκέψη, το όραμα και το πείσμα του.

Πηγές:
http://www.artcorfu.com/el/mnuenter/mnu20senture.html
http://peritexnisologos.blogspot.nl/2014/02/blog-post_1309.html
http://www.nationalgallery.gr/site/content.php?sel=375
http://www.heliarch.gr/publication/5045
http://www.artmag.gr/art-history/art-history/item/3960-oi-themeliotes-tis-neoellinikis-charaktikis
http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1691907&page=2
http://www.tuttartpitturasculturapoesiamusica.com/2016/04/Alekos-Fassianos.html
http://forum.game-labs.net/index.php?/topic/7959-greek-ships/page-2
http://www.invaluable.co.uk/artist/sklavos-yerasimos-vel6i18ofk
http://sculpture-center.tumblr.com/post/72890078501/chryssa-1933-2013-clytemnestra-ii-1968-15