Παλαιοχριστιανική περίοδος

Βυζαντινή Τέχνη

Παλαιοχριστιανική περίοδος (64-527μ.Χ.)

1 palioxristianiki (Κατακόμβες)

Στην τέχνη αυτής της περιόδου συνυπάρχουν στοιχεία από διάφορους πολιτισμούς, όπως ο ελληνικός, ρωμαϊκός, αιγυπτιακός κτλ., από τη συγχώνευση των οποίων προέκυψε στη συνέχεια η βυζαντινή τεχνοτροπία. Στα χρόνια των διωγμών η τέχνη ήταν κυρίως ταφική και τα πρώτα της δείγματα προέρχονται από τις κατακόμβες. Αυτές ήταν υπόγειοι λαβύρινθοι όπου κατέφευγαν οι χριστιανοί για να προσευχηθούν τον καιρό των διωγμών και ήταν συγχρόνως κοιμητήρια. Μερικές φορές σκαλίζονταν μικροί ναοί στους τοίχους των διαδρόμων από τις κατακόμβες, στους οποίους οι πρώιμοι Χριστιανοί προσεύχονταν για τους πεθαμένους τους. Εκεί ζωγράφιζαν και κάποιες νωπογραφίες οι οποίες συνήθως δεν ήταν ολοκληρωμένες, απεικόνιζαν σπάνια ανθρώπινες μορφές για λόγους ασφαλείας, και γι αυτό οι καλλιτέχνες υιοθέτησαν ρωμαϊκά μοτίβα όπως το ψάρι, σταφύλια, φοίνικες, άγκυρες, καράβια κτλ. Η χρήση συμβόλων αποτελεί ένα από τα κατεξοχήν χαρακτηριστικά της παλαιοχριστιανικής και βυζαντινής τέχνης. Ένα μεταγενέστερο γνώρισμα της παλαιοχριστιανικής νωπογραφίας είναι η χρήση ελληνορωμαϊκών εικονογραφικών τύπων με νέα συμβολική σημασία. Η αφήγηση ωστόσο δεν αφορούσε σε μυθολογικές σκηνές ή σύγχρονα γεγονότα, αλλά σε ιστορίες από τις γραφές που λειτουργούσαν ως φορείς χριστιανικών μηνυμάτων. Σκοπός των καλλιτεχνών ήταν να θυμίσουν στον πιστό την δύναμη του Θεού και όχι να παρουσιάσουν κάτι ωραίο, ρεαλιστικό και εντυπωσιακό.

2 palioxristianiki (Σαρκοφάγος του Giunio Basso)

Οι χριστιανοί γλύπτες κατασκεύαζαν, κατά την περίοδο των διωγμών, μαρμάρινες μονολιθικές σαρκοφάγους που ήταν λάρνακες με μονολιθικά καλύμματα, με ανάγλυφη διακόσμηση και κάποιες προτομές για να απεικονιστεί ο Χριστός. Οι σαρκοφάγοι τοποθετούνταν μεμονωμένες ή κατά ομάδες σε κατακόμβες, σε μαυσωλεία ή σε υπαίθρια κοιμητήρια. Οι τρεις πλευρές τους και κάποιες φορές και το κάλυμμα έφεραν ανάγλυφη διακόσμηση. Οι Χριστιανοί γνώρισαν τη χρήση των σαρκοφάγων από τους Ρωμαίους και οι παλαιότερες χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 3ου αι. Σε ό,τι αφορά την ελεύθερη πλαστική, το ενδιαφέρον των γλυπτών προς αυτή την κατεύθυνση ήταν περιορισμένο. Τα αγάλματα χάνουν την αυτονομία και αυτοτέλεια που είχαν στην ελληνική τέχνη και έγιναν μέλη υπηρετικά συνήθως σε ένα αρχιτεκτονικό σύνολο ή μονάδα σε μια σειρά ομοειδών έργων. Πλέον χαρακτηρίζεται από την απομάκρυνση από τα φυσιοκρατικά πρότυπα των προηγούμενων αιώνων και την στροφή προς ένα πιο διακοσμητικό ύφος. Δεν υπήρχε πια ενδιαφέρον για τις ιδανικές αναλογίες των κλασικών αγαλμάτων αφού μετά βίας εμφανίζουν μυϊκό σύστημα, είναι επίπεδα, γεωμετρικά και αφηρημένου στυλ. Ελάχιστα είναι τα παραδείγματα ολόγλυφων θρησκευτικών γλυπτών. Η φιλοτέχνηση τους έπαυσε ολοκληρωτικά στο τέλος του 4ου αιώνα.

3 palioxristianiki (Άγιος Δημήτριος, Θεσσαλονίκη και Εσωτερικό της Παναγίας Αχειροποιήτου, Θεσσαλονίκη)

Κατά τους τρεις πρώτους αιώνες δεν υπήρχαν αυτοτελείς ναοί και οι χριστιανοί, για να καλύψουν τις λατρευτικές τους ανάγκες, χρησιμοποιούσαν τα σπίτια πλουσίων, τα οποία ονομάζονταν ευκτήρια ή ιεροί οίκοι. Χρησιμοποιούσαν ακόμη αρχαίους ναούς και άλλα κτίρια που μετέτρεψαν σε εκκλησίες. Στην πορεία όμως άρχιζαν να χτίζονται οι πρώτοι ναοί και το αρχιτεκτονικό πρότυπο που είχαν ως βάση ήταν οι ρωμαϊκές βασιλικές, τα κτίρια δηλαδή που στέγαζαν αγορές ή 4 palioxristianiki δικαστήρια. Οι βασιλικές ήταν μεγάλες μακρόστενες αίθουσες, οι οποίες χωρίζονταν με κιονοστοιχία σε τρία μέρη. Στο βάθος υπήρχε χώρος για ημικυκλική εξέδρα, όπου καθόταν ο πρόεδρος της συνέλευσης ή ο δικαστής. Η Αγία Ελένη, η μητέρα του Μ. Κωνσταντίνου, χρησιμοποίησε σύμφωνα με την παράδοση για πρώτη φορά την ρωμαϊκή βασιλική για την ανοικοδόμηση χριστιανικού ναού και από τότε ο όρος «βασιλική» χρησιμοποιείται για ναούς αυτού του τύπου. Οι νέες βασιλικές διατήρησαν τη δομή των παλαιών, όμως η διαφορετική χρήση τους σηματοδότησε την αλλαγή ρόλων στους επιμέρους χώρους τους.

5 palioxristianiki (Ροτόντα, Θεσσαλονίκη)

Ένας άλλος αρχιτεκτονικός τύπος αυτής της περιόδου είναι τα περίκεντρα κτίρια. Τα πρότυπα τους προέρχονται από τους ρωμαϊκούς χρόνους, όπου ο τύπος του περίκεντρου οικοδομήματος χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή λουτρών, μαυσωλείων, αλλά και κτιρίων θρησκευτικής και κοσμικής χρήσης όπως π.χ. βαπτιστήρια και νεκρικά μαυσωλεία που συνδέονταν με μεγάλες βασιλικές. Στην κάτοψη τα κτίρια αυτά ήταν κυκλικά, ή και οκταγωνικά, καθώς ο αριθμός οκτώ αποτελεί συμβολική αναφορά στην ανάσταση του Κυρίου.

6 palioxristianiki (Ψηφιδωτό από την Ροτόντα, Θεσσαλονίκης)

Το είδος που χρησιμοποιήθηκε για την διακόσμηση των πρώιμων βασιλικών ήταν τα ψηφιδωτά, με ψηφίδες από χρωματιστό γυαλί, τα οποία αντικατέστησαν τις παλαιότερες νωπογραφίες. Χρησιμοποιήθηκαν για την κάλυψη επιφανειών, όπως δαπέδα και εσωτερικοί τοίχοι. Η θεματολογία τους περιλαμβάνει κυρίως θρησκευτικά σύμβολα και θέματα από την Αγία Γραφή, ενώ σπανιότερα απεικονίζονται μυθολογικά αλληγορικά θέματα. Ο διάκοσμος των Παλαιοχριστιανικών Ναών καθοριζόταν σε μεγάλο βαθμό από τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες των διαφόρων περιοχών. Έτσι , στα μεγάλα αστικά κέντρα η διακόσμηση ήταν πλουσιότερη, ενώ στην περιφέρεια φτωχότερη. Το δάπεδο των ναών στην επαρχία στρωνόταν κατά κανόνα με ψηφιδωτά και οι τοίχοι διακοσμούνταν με τοιχογραφίες, ενώ στους πιο πολυτελείς ναούς συνηθίζονταν μαρμάρινα δάπεδα και εντοίχια ψηφιδωτά και μαρμαροθετήματα.

7 palioxristianiki Τέλος, ο τομέας της μικροπλαστικής και της μικροτεχνίας γνωρίζει μεγάλη άνθιση. Υψηλής ποιότητας ανάγλυφα σε πλάκες από ελεφαντόδοντο και πολύτιμα μέταλλα κοσμούσαν αντικείμενα κοινής χρήσης, όπως πήλινοι λύχνοι, σφραγίδες και προσκυνηματικά φιαλίδια (ευλογίες). Λιγότερα είναι τα χρυσά ή χάλκινα κοσμήματα, τα γυάλινα αγγεία και τα μετάλλινα αντικείμενα, όπως πόρπες, λύχνοι και σταθμία ή ανεξάρτητα δίπτυχα, τρίπτυχα ή πεντάπτυχα.